De wereldeconomie staat aan de vooravond van grote en mogelijk onomkeerbare veranderingen. De economische schade die wordt geleden door de overheidsmaatregelen om COVID-19 terug te dringen is enorm. Het kan eindigen in een mondiale schuldencrisis die zijn weerga niet kent. Kan onze complexe samenleving dat wel aan? Is er sprake van een vooropgezet plan? Van domheid? Of overspelen overheden op dit moment hun hand? Wordt het een ‘Grote Herstart’ of een ‘Groot Verval’? Deze publicatie verscheen eerder in het tijdschrift Gezond Verstand.
Als er een schuldencrisis komt kunnen we twee scenario’s schetsen. In het ‘Grote Herstart’ scenario wenden de al gehavende politieke en sociale instituties steeds meer middelen aan om de bevolking onder de duim te houden. Het is het moment dat de elites zich verschansen en het politieke midden verdwijnt, en daarbij de vertegenwoordiging van de middenklasse en minder bedeelden. Met centrale sturing wordt getracht de economie nog gaande te houden. Het is een georkestreerde en centraal aangestuurde herindeling van de economie en de maatschappij met als opperste excuus de zogenaamde klimaatverandering crisis.
Het andere scenario van ‘Groot Verval’ bestaat uit een implosie van de schulden-economie die de mondiale elites wegvaagt. Er zal sprake zijn van een radicale verschuiving van de welvaart. Mensen die op papier rijk zijn zullen verarmen, mensen zonder schulden maar met tastbaar bezit zullen profiteren. De politiek van de status quo zal verdwijnen. Hoewel dit op het oog natuurlijk een horrorscenario is, zal het voor de bevolking op de langere termijn paradoxaal genoeg het meest gunstige kunnen zijn.
Economische stagnatie
Het CBS heeft becijferd dat de Nederlandse economie hard wordt geraakt door de tweede golf van lockdown's. Dat betekent dat de werkloosheid en het aantal bedrijfsfaillissementen in 2021 en 2022 flink op zal lopen. Dit ondanks de forse steun die onze overheid biedt aan het bedrijfsleven. De overheidsschuld neemt nu snel toe, terwijl de belastinginkomsten door de afgenomen economische activiteit sterk dalen.
Deze neerwaartse economische spiraal is niet alleen in Nederland gaande, maar wereldwijd. Dit kan snel ontaarden in een bankencrises en erop volgende financiële crisis. Dit brengt het mondiale schuldenprobleem weer terug op de agenda. Die begint altijd op een onverwachte locatie. We weten niet met zekerheid waar. Zoals we tijdens de Griekse begrotingscrisis van 2010 hebben gezien ontstaan problemen echter altijd bij de zwakste schakel.
Het dollarprobleem
De hoofdeconoom van de Wereldbank, Carmen Reinhart, waarschuwt voor een uit de hand lopende schuldencrisis die begint bij de ontwikkelingslanden. Het zijn landen die afgelopen jaren veel hebben geleend. Van het IMF en de Wereldbank, en ook steeds meer van westerse banken en beleggers. Omdat de rente in de eigen regio zo laag was, waren die bereid om geld te investeren. Aangezien valuta van ontwikkelingslanden doorgaans niet worden vertrouwd, zijn de leningen aangegaan in dollars. En dit maakt het probleem groter.
Toen afgelopen maart in financiële markten de vlam in de pan sloeg, steeg de dollar in korte tijd hard. Er was sprake van een acute crisis in de kapitaalmarkt die resulteerde in een acuut tekort aan dollars. De risico groep heeft ze juist hard nodig wanneer ze niet aan hen worden aangeboden. Het zorgde vrijwel meteen voor problemen bij de zwakste bedrijven, instellingen en landen die hebben geleend in dollars. De markt voor dollars ging voor hen op slot. Ze konden niet meer aan dollars komen om hun leningen door te rollen of af te lossen. De Amerikaanse centrale bank (Fed) moest met uitgebreide steunmaatregelen komen om de markt voor dollars weer vlot te trekken.
De rol van China
Een complicerend probleem is dat we geen goed beeld hebben van de omvang en de locatie van een flink deel van die schulden. Het waren namelijk niet alleen westerse beleggers en instituties die geld hebben uitgeleend. De afgelopen tien jaar is China een dominante speler geworden in de markt voor leningen aan ontwikkelingslanden. Reinhart heeft de omvang van de leningen boven water gekregen en geanalyseerd in een rapport uit 2019. Het is gebaseerd op bronmateriaal dat tot dan toe niet voor westerse economen toegankelijk was. Het is een verontrustend beeld dat eruit naar voren komt.
Tussen 2005 en 2017 steeg de dollarschuld van opkomende landen aan China van $500 miljard naar $5.000 miljard, dat is niet minder dan 6% van de gehele wereld economie. Het merendeel van deze leningen is door de Chinese centrale bank opgekocht in de internationale kapitaalmarkt. De Chinese regering is in deze periode ook steeds actiever geworden met het verstrekken van leningen aan opkomende en ontwikkelde landen. Meer dan de helft van die leningen is niet opgegeven bij het IMF of andere westerse officiële instanties. Dit is bijzonder problematisch.
Zoals Reinhart het verwoordt in haar rapport: ‘Vanuit het perspectief van particuliere investeerders maakt deze ondoorzichtigheid de inschatting van risico’s moeilijk. Als een substantieel deel van de totale buitenlandse schulden van een land onbekend is, is het bijna onmogelijk om staatsobligaties en de daaraan verbonden wanbetalingsrisico’s naar behoren te waarderen.’
Lees ook: China speelt cruciale rol in schuldencrisis
Herstructurering schulden
Door de ondoorzichtigheid rondom de leningen kan een schuldencrisis zich nu veel sneller ontwikkelen. Hoewel de steunmaatregelen van de Amerikaanse centrale bank (Fed) het schuldenprobleem vooruit heeft geschoven, is het niet opgelost. Nu de mondiale economische schade als gevolg van de lockdown’s snel toeneemt, wordt de onzekerheid groter. Dit jaar krimpt de wereldeconomie met bijna 5%. Schulden zijn aangegaan in een veel gunstiger economisch klimaat dan zich nu aandient. Veel landen die de afgelopen jaren geld hebben geleend kunnen dat niet meer terugbetalen. Het maakt beleggers nerveus.
Een faillissement van een middelgroot ontwikkelingsland kan snel een kettingreactie veroorzaken in onze schulden-economie. Om dit te beteugelen, kwam de G20 in november een aantal keer virtueel bijeen. Op de agenda stond het herstructureren of kwijtschelden van (een deel van de) schulden. Alleen als er unaniem overeenstemming wordt bereikt kan een escalerende schuldencrisis worden voorkomen. Het probleem is dat niet op voorhand kan worden ingeschat hoe China zich gaat opstellen in de gesprekken. Ze zitten wel aan tafel, maar hebben nog niet aangegeven mee te willen bewegen. Wat is de agenda van China?
Economische zelfmoord
We kunnen niet met zekerheid zeggen of de lockdown’s zijn aangegaan met een doel, uit domheid of uit zelfoverschatting. We kunnen wel zeggen dat het toepassen ervan in onze kwetsbare schulden-economie alles weg heeft van economische zelfmoord. Er staat veel op het spel. Een schuldencrisis komt op een moment dat de complexe en gespecialiseerde samenleving wereldwijd al onder druk staat door een dalende legitimiteit van de coördinerende politieke en maatschappelijke instellingen. Op een moment dat de instellingen steeds meer geld nodig hebben om hun interventies te kunnen bekostigen.
Tegen deze achtergrond wordt er door de elites groot ingezet op een digitalisering van de samenleving. Identiteitsgegevens en financiële transacties moeten kunnen worden opgeslagen en gevolgd in de cloud. Het is een ontwikkeling die in de Chinese staatsgeleide economie al ver gevorderd is. Als de legitimiteit van de bureaucratische en democratische instituties verdwijnt, kan alleen geperfectioneerde controle als middel worden ingezet om het economische proces van de samenleving te coördineren.
Lees ook: Krijgt de ECB totale controle met digitale euro?
