Op onze Boon & Knopers Substack-pagina doen we wekelijks verslag over de snel veranderende geopolitieke en monetaire machtsverhoudingen in de wereld. Twee weken geleden legden we uit waarom Europa en Oekraïne gepasseerd werden in de onderhandelingen en vorige week konden we al voorzien dat Europese regeringsleiders bakzeil zouden halen bij Trump. Hij heeft er geen twijfel over laten bestaan dat de oorlog moet stoppen en alle partijen die de oorlog willen voortzetten hoeven wat hem betreft niet aan tafel te zitten.
Op vrijdag 28 februari jl. waren we getuige van een spectaculaire wending in de geschiedenis. Voor het oog van de camera werd de Oekraïense president Volodymyr Zelenski persoonlijk op zijn plek gezet door Trump, op een manier en op een toon die zelden vertoond is in het Witte Huis. Wat bij Trump bijzonder slecht is gevallen, is de manier waarop Zelenski om is gegaan met zijn plan om een grondstoffendeal te sluiten. Het was een deal die gesloten moest worden bij Zelenski’s bezoek aan het Witte Huis. De deal zou zorgen voor Amerikaanse economische betrokkenheid in Oekraïne na vredesonderhandelingen met Rusland en daarmee zorgen voor impliciete veiligheidsgaranties, zonder dat de VS zich militair zou committeren aan bescherming. Twee keer eerder, in Kiev en in München, ging de deal door aanvullende eisen van Zelenski niet door. Op Trump’s Truth Social haalde Trump Gartner analist Micheal McCune aan:
“Door te onderhandelen over een mineralendeal zorgt Trump ervoor dat Amerikanen betrokken zullen zijn bij de mijnbouw in Oekraïne. Dit voorkomt dat Rusland een invasie lanceert, want een aanval op Oekraïne zou betekenen dat Amerikaanse levens in gevaar komen - iets wat de VS zou dwingen om te reageren. Trump bespeelde beide partijen als een meesterschaker. Uiteindelijk zal Zelenski geen andere keuze hebben dan zich gewonnen te geven, want zonder steun van de VS kan Oekraïne een langdurige oorlog tegen Rusland niet winnen.”
Maar Zelenski had andere plannen en drong tijdens zijn bezoek aan Trump wederom aan op aanvullende bescherming, een militaire veiligheidsgarantie omdat Poetin in zijn optiek te onbetrouwbaar is om zich te houden aan vrede. Dat schoot Trump in het verkeerde keelgat en hij wees Zelenski de deur. Iedere twijfel die er nog was over de positie van de Verenigde Staten in de oorlog in Oekraïne is daarmee van tafel. Trump is niet van plan zich te laten meeslepen in een directe oorlog met Rusland. De oorlog moet stoppen en als Oekraïne vredesonderhandelingen blokkeert, dan zal hij het helemaal zelf moeten uitzoeken.
Defensie-uitgaven als probleem?
Zelenski heeft niet de goede kaarten, aldus Trump. Europa evenmin, zoals we ook in onze wekelijkse update concludeerden. De boodschap van de Amerikaanse president kwam bij Europese regeringsleiders hard aan, want het benadrukte nogmaals hoe weinig Europese landen op militair gebied te zeggen hebben zonder steun van de Amerikanen. Driekwart van het NAVO-budget komt van de Verenigde Staten en zonder Amerikaanse hulp heeft Europa geen schijn van kans om een oorlog tegen Rusland voort te zetten, laat staan Poetin te verslaan. Voordat Europa een militaire macht van formaat heeft opgebouwd zijn we jaren verder, en dan is de strijd al gestreden.
Europa denkt dat een verhoging van de defensie uitgaven voldoende zal zijn om de kloof met de VS te dichten. Dat werd ook weer duidelijk na de spoedzitting van de belangrijkste Europese spelers in London op zondag 2 maart, toen EU-voorzitter Ursula von der Leyen aangaf dat er in de toekomst door Europa flink meer zal worden uitgegeven aan defensie. Omdat Europa afgelopen decennia heeft kunnen leunen op veiligheidsgaranties van de Verenigde Staten werd de noodzaak om te investeren in defensie niet gevoeld, waardoor militaire uitgaven laag bleven en er meer geld overbleef om leuke dingen te doen voor de mensen.
Pas op aandringen van Trump tijdens zijn eerste termijn kwam daar en beetje veranderingen in, maar het duurde nog tot de confrontatie met Rusland in 2022 voordat de uitgaven voor defensie weer terug waren op het niveau van 1990 (gecorrigeerd voor inflatie). Toch is dit niet het probleem waar de schoen wringt. Meer defensie-uitgaven in Europa gaan de breuk met de VS niet lijmen. En een garantie voor blijvende vrede is het evenmin.
Europese landen gaven afgelopen decennia weinig uit aan defensie
Trans-Atlantische breuk ligt elders
In geopolitieke opzicht is er nu een breuk ontstaan tussen de Verenigde Staten en Europa, waarbij politiek en media de schuld gemakshalve bij Trump neerleggen. Hij zou de woorden van Poetin napraten en naar de pijpen van het Kremlin dansen. Een Russische infiltrant in de Amerikaanse politiek. Recente uitspraken van prominente figuren leggen deze spanning pijnlijk bloot. Martin Wolf van de Financial Times noemde de VS eerder deze week “de vijand van het Westen”, een sentiment dat econoom Paul Krugman versterkte door te stellen dat Europa zich als potentiële supermacht moet losmaken van een onbetrouwbare Amerikaanse bondgenoot.
In Europese machtscentra zoals Brussel, Londen en Berlijn wordt deze retoriek gretig omarmd: Trump is de grote bedreiging voor de mondiale ordening, een visie die onveranderd is sinds 2016. Ze zien in zijn America First-beleid een koersverandering richting isolationisme en protectionisme. Maar dat is geen correcte voorstelling van zaken. Trump’s America First wordt door Europeanen compleet verkeerd vertaald en begrepen.
Sinds de inauguratie van Trump op 20 januari is er sprake van het ‘oude perspectief’ en het ‘nieuwe perspectief’ op de strijd in Oekraïne. Het oude perspectief vond zijn oorsprong in de Amerikaanse visie op unipolariteit en de Amerikaanse expansiedrift om de landen uit het voormalige Oostblok te omarmen en bij de NAVO te betrekken en zodoende de invloedssfeer van Rusland in te dammen. Deze visie was arrogant en negeerde de legitieme veiligheidszorgen van Rusland volledig. Tegenover dit oude perspectief plaats Trump nu een geopolitiek beleid dat hier haaks op staat: hij ziet de VS als soevereine macht binnen een multipolaire ordening met meerdere machtscentra.
Onderdeel van Trump’s nieuwe beleid is het indammen van de bureaucratie en het streven naar maximale vrijheid voor het individu, wat haaks staat op de huidige Europese koers. Het was JD Vance die het nieuwe perspectief van de VS probeerde duidelijk te maken aan Europese bestuurders en politici. Dat deed hij met twee toespraken, de ene over het gebruik van AI-technologie en censuur en de tweede tijdens de veiligheidsconferentie in München. Vance wees zijn Europese collega’s erop dat er op het gebied van vrijheid van meningsuiting, veiligheid en democratische waarden een schisma is ontstaan tussen de de VS en Europa. Zijn boodschap was dat er geen sprake zou kunnen zijn van een bondgenootschap als er niet ook sprake was van gedeelde waarden.
Machtsrealisme versus moraalpolitiek
Het 'nieuwe perspectief' van Trump en Vance leunt zwaar op klassiek machtsrealisme en pragmatisme, terwijl de EU zich blijft richten op de moraalpolitiek en ideologie van het 'oude perspectief'. De aanpak van Trump en Vance past perfect in het realistische wereldbeeld: staten handelen primair uit eigenbelang en dienen primair de belangen van de eigen bevolking, macht is de munt van het rijk en bondgenootschappen zijn alleen waardevol als ze direct voordeel opleveren. Dit realisme uit zich in hun bereidheid om met Rusland te onderhandelen, zelfs als dat betekent dat Oekraïne grondgebied of soevereiniteit opgeeft. De VS onder Trump stelt zich nu op als een harde, transactionele speler die zijn eigen agenda najaagt – ook als dat Europa in de kou laat staan.
Daar tegenover staat de EU, die met haar reactie op de ruzie – denk aan Von der Leyen’s lof voor Zelenski’s “waardigheid” en Timmermans’ nadruk op “eervol en moedig” – een koers vaart die diep geworteld is in moraalpolitiek. Voor Europa is de steun aan Oekraïne niet alleen strategisch (Rusland indammen), maar ook een kwestie van waarden: het ondersteunen van democratie en soevereiniteit en weerstand tegen agressie. Zelenski wordt neergezet als een symbool van deze principes, en zijn vernedering door Trump en Vance voelt als een aanval op die gedeelde ideologie. Dit verklaart waarom Europese leiders zo fel reageren: het gaat niet alleen om Oekraïne, maar om het zelfbeeld van de EU als morele actor op het wereldtoneel.
Dit idealisme heeft wortels in de wereldorde zoals die is ontstaan na de Koude Oorlog, waarin Europa zichzelf zag als hoeder van een regels-gebaseerde wereld. Maar waar de VS destijds die visie deelde in de strijd tegen de Sovjet-Unie, divergeert Amerika onder leiding van Trump nu volledig. De aanpak van de EU oogt nobel, maar ook kwetsbaar: zonder de harde macht om haar idealen af te dwingen, leunt ze nog steeds op de VS – een partner die die de idealen van het 'oude perspectief' nu openlijk negeert. Trump speelt het spel van Kissinger-achtig realpolitik – deals sluiten, macht balanceren, kosten minimaliseren – terwijl de EU vasthoudt aan een bijna Wilsoniaanse visie van morele superioriteit en internationale normen.
NAVO in veranderende wereld
De NAVO, opgericht in 1949, was tijdens de Koude Oorlog een hecht bondgenootschap van de VS en West-Europese landen tegen de Sovjet-Unie, maar wankelt anno 2025 door onenigheid over waarden en principes. De oorzaak hiervan gaat terug naar de veranderde rol van de VS en de NAVO sinds het uiteenvallen van het communistische Warschaupact in 1991. Eigenlijk had de NAVO na wegvallen van deze gedeelde vijand ook ontbonden kunnen worden. Maar er werd anders beslist en het westerse bondgenootschap ging op zoek naar nieuwe vijanden. Eerst was er de oorlog tegen drugs, later tegen terrorisme.
Tegen deze achtergrond breidde de NAVO met de toetreding van nieuwe lidstaten uit richting de grens van Rusland. Ondanks de vaak herhaalde beloften de NAVO niet oostwaarts uit te breiden, was de alliantie vanaf het eind van de Koude Oorlog en het uiteenvallen van de Sovjet-Unie niet geïnteresseerd in het opnemen van Rusland in de westerse invloedsfeer. Het langetermijndoel van de VS was dat het land uiteindelijk in vijf regio’s moest worden opgedeeld en gedemilitariseerd en ge-deïndustrialiseerd zou worden, zodat het nooit meer een bedreiging kon worden voor de westerse dominantie. De Amerikaanse hoogleraar en beleidsadviseur Jeffrey Sachs heeft dit van dichtbij zien gebeuren en waarschuwde afgelopen jaren voor het grote gevaar voor de wereldvrede door deze geopolitieke strategie van de VS.
Uitbreiding NAVO richting het oosten
De NAVO-strategie was ‘succesvol’, want het creëerde een nieuwe gedeelde vijand. De rode lijn voor Rusland, toetreding van Oekraïne tot de NAVO, werd overschreden. De proxy-oorlog van de door de VS geleide NAVO tegen Rusland begon al in 2014 met de staatsgreep en de protesten op het Maidanplein. De VS manipuleerden de Oekraïense inlichtingendiensten voor een geheime oorlog, steunden culturele en politieke onderdrukking, saboteerden de Minsk-akkoorden van 2015, ondermijnden het vredesmandaat van 2019 en blokkeerden de vredesonderhandelingen in Istanbul in maart 2022, minder dan een maand na het begin van de oorlog. De media verzwegen deze gebeurtenissen, terwijl er een maand na de Russische invasie al bijna een akkoord was bereikt.
Oekraïne werd tegen de wil van zijn bevolking een frontlinie tegen Rusland, terwijl men wist dat Rusland het NAVO-lidmaatschap van Oekraïne als een existentiële bedreiging zag en bereid was Oekraïne te vernietigen om dit te voorkomen. Onderhandelingen werden gesaboteerd, diplomatie afgewezen, terwijl honderdduizenden jonge mannen stierven en westerse leiders beweerden dat wapens de weg naar vrede waren. Kritiek werd door de media stelselmatig weggezet als "Russische propaganda".
Trump had al eerder te maken gekregen met ‘Russische propaganda en inmenging’. In aanloop naar en tijdens zijn eerste termijn als president werd hij ervan beschuldigd te hebben geprofiteerd van Russische inmenging tijdens de verkiezingen van 2016. Achteraf bleek het een door de CIA en FBI gefabriceerde hoax. Het zette Trump echter aan om eens goed naar de casus Oekraïne te kijken. Toen hij te dicht bij de werking van de Deep State (de permanente ambtelijke instituties zoals CIA, FBI, NED en USAID) en de frauduleuze bemoeienis van Joe Biden en zijn zoon Hunter bij de opsprong van het conflict kwam, werd door de Democratische partij een afzettingsprocedure tegen Trump opgestart.
Niet alleen de nieuwe op machtsrealisme gestoelde geopolitieke koers van Trump, maar ook zijn verworven inzichten in de rol van de NAVO als militaire tak van de Deep State, zet de verhoudingen van het bondgenootschap nu op scherp.
NAVO als splijtzwam
In zowel de VS als in de EU is sinds de val van de het communisme in 1991 een antidemocratische deken van propaganda en censuur ontstaan die haaks staat op de klassieke westerse waarden van individualisme en vrijheid van meningsuiting. Maar liefst 7.000 politiek verbonden non-profitorganisaties (NGO's) teren voor 90 procent op door overheden ontvangen belastinggeld. Wat ze allemaal gemeen hebben is dat ze beweren de "democratie" te bevorderen. Deze NGO's op hun beurt fungeren weer als een doorgeefluik om miljarden door te sluizen naar schimmige, oncontroleerbare organisaties die dingen doen die illegaal zouden zijn als ze rechtstreeks door de overheid zelf zouden worden uitgevoerd.
Niet alleen de VS en Europese landen zijn ermee vervlochten, maar ook talloze landen in de rest van de wereld. Onderzoek door het overheids-efficiency-departement van Elon Musk, DOGE, laat zien dat zeven NGO's (waaronder de inmiddels onder curatele gestelde National Endowment for Democracy en USAID) - zwaar gesteund door het Amerikaanse Ministerie van Buitenlandse Zaken - dienen als de non-profit-tak van de gevestigde politieke partijen, die propaganda verspreidt onder het mom van "bescherming van de democratie". Deze lobbygroepen, oorspronkelijk opgericht tijdens de Koude Oorlog, hebben hun missie de afgelopen jaren verlegd van het verspreiden van democratie in het buitenland naar het beschermen van hun eigen macht.
Machtsbehoud
De NAVO is onderdeel van deze draai van machtsbehoud geworden. Sinds 2016 is het militaire genootschap een strategie ‘van tanks naar tweets’ gestart, waarmee het aangeeft dat de vijand niet alleen in in landen buiten de NAVO moet worden gezocht, maar ook bij de binnenlandse bevolking van lidstaten zelf. Dat valt samen met de verkiezing van Trump, Brexit en de algehele opkomst van populistische partijen in het Westen. Sindsdien is de greep op de bevolking als een olievlek uitgebreid naar een breed publiek-privaat netwerk van overheidsinstanties, universiteiten, mainstream media en social media. Na de coronacrisis van begin 2020 en de inval van Rusland in Oekraïne begin 2022 ging dit netwerk van censuur en propaganda in overdrive. Censuur en manipulatie van informatiestromen op sociale media platforms begon buitensporige vormen aan te nemen, terwijl factcheckers (direct of indirect gesponsord door overheden) infiltreerden in de reguliere media.
In deze optiek is zelfs de NAVO, ooit opgericht om het Westen te verenigen tegen totalitarisme, een facilitator geworden van een Amerikaanse en Europese bureaucratie. Het is een organisatie die dus niet alleen vijanden militair tegenwerkt, maar ook het autoritarisme beschermt dat het zou moeten bestrijden. In Trump’s visie wordt op deze manier een wereldbeeld in stand gehouden dat in de kern antiwesters is en schadelijk voor de Amerikaanse samenleving. De NAVO, ooit een symbool van eenheid, is nu een strijdtoneel geworden van deze haaks op elkaar staande visies. Tulsi Gabbard, het nieuwe Amerikaanse hoofd van de inlichtingendiensten benadrukte nog maar eens wat Vance eerder in München onder de aandacht bracht, de snel toenemende kloof tussen hoe fundamentele waarden worden beleefd door de nu nog bondgenoten in de NAVO:
"We hebben het gezien met het interveniëren in de verkiezingen in Roemenië. Ze (Europa) staan niet achter ons rond de fundamentele waarden van vrijheid."
Dit fundamentele onbegrip wordt in Europa niet alleen genegeerd, maar ook weggewuifd als een Amerikaanse illusie of zelfs een kwaadaardige vorm van Russische beïnvloeding, waardoor een constructieve dialoog vrijwel onmogelijk lijkt. Het is fascinerend hoe deze dynamiek een soort omgekeerde Koude Oorlog creëert. Destijds stonden de VS en Europa schouder aan schouder tegen een ideologische vijand (de USSR), met een mix van realisme en idealisme. Nu lijken de VS en EU elkaars tegenpolen te worden, niet door een directe vijandschap, maar door een fundamentele botsing van twee fundamenteel verschillende wereldbeeld.
Succes oude Westen of Koude oorlog?
Wat deze episode in trans-Atlantische relaties laat zien is dat Europese regeringsleiders met de neus op de voorruit besturen. Slechts vijf jaar geleden was er namelijk nog sprake van groot enthousiasme voor de nu verfoeide, maar toen bewierookte, afhankelijkheid van Russische energie en grondstoffen. Omdat de VS sindsdien in Oekraïne een geopolitieke escalatie in gang hebben gezet, is Europa als een blad aan de boom omgeslagen. En daarmee handelt het in strijd met de belangen van de eigen bevolking.
Het is spijtig dat de nieuwe politieke koers van de VS, minder ambtelijk en meer politiek, nog niet door de Europeanen als zodanig word herkend en omarmd. De nieuwe koers van Trump is er namelijk een die leunt op de klassieke westerse waarden, waarmee Europese landen en ook de VS afgelopen eeuwen groot zijn geworden. Het is de cultuur van individuele vrijheid en eigen verantwoordelijkheid. Het staat in schril contrast met de koers die in de jaren dertig van de vorige eeuw werd ingezet: die van almaar toenemende staatsinmenging en corporatisme, een koers die inzet op publiek-private samenwerking die ten koste gaat van vrijheid.
De overheid neemt in veel westerse landen een steeds grotere rol in (Bron: Incrementum)
Trump en zijn team zijn niet meer bereid om deze in wezen antiwesterse koers te varen, omdat de VS de economische, monetaire en militaire last ervan niet meer kan en wil dragen. Het is ten koste gegaan van de binnenlandse industrie en heeft de financiële elite in Wall Street en en de bureaucratische elite in Washington lange tijd ongebreideld kunnen doen groeien. We schreven hier eerder over in onze analyse ‘Wederopstanding van het 'oude' Westen’. De vraag is hoe lang deze spanning houdbaar is voordat er echt iets breekt – een NAVO-exit van de VS, een Europese bocht naar realisme, of een gedwongen verzoening onder druk van externe dreigingen.
Strategische autonomie of isolationisme?
In de Europese media en bij Europese regeringsleiders klinkt nu vooral de roep om meer strategische autonomie, op zichzelf een begrijpelijke en logische reflex. Europa moet haar eigen verdediging regelen en tegelijkertijd minder afhankelijk worden van het buitenland. Het is echter een illusie om te denken dat Europa helemaal zelfredzaam kan worden, zonder een drastisch verlies aan koopkracht. We zijn handel gaan drijven met andere landen om onze welvaart te verhogen. Om het plat te slaan, zonder goedkope energie uit Rusland en goedkope spullen uit China zou de koopkracht in Europa aanzienlijk lager zijn.
Het gevaar bestaat dat een meer protectionistische koers Europa verder zal isoleren van de rest van de wereld. In geopolitiek opzicht door de oorlog in Oekraïne voort te zetten en meer geld en wapens te sturen, waarmee het continent zowel de relatie met Rusland als met de Verenigde Staten op het spel zet. Maar ook in economisch perspectief zal Europa verliezen, want investeringen in defensie moeten ergens van betaald worden. In combinatie met een meer protectionistische koers, vanuit het ideaal van zelfredzaamheid, zal Europa zich ook in economisch opzicht irrelevant maken in een snel veranderende wereld. Kapitaal zal stromen richting landen die meer economische vrijheid kunnen bieden. Ook maatschappelijk zal een voortzetting van de huidige koers averechts werken, omdat de weerstand onder de bevolking tegen de ingeslagen koers zal toenemen, 'ongewenste' meningen luider zullen worden en verkiezingen gewonnen zullen worden door de 'verkeerde' partijen.
Censuur is het instrument waar de Europese moraalpolitiek op zal terugvallen. Het hart van de trans-Atlantische breuk is dan ook niet een gebrek aan defensie-uitgaven of gebrek aan autonomie, maar in botsende definities van wat westerse waarden zijn. Europeanen verdedigen hun idee van 'democratie' – zoals het blokkeren van de Roemeense presidentskandidaat Calin Georgescu om zijn afwijkende waarden – als essentieel voor het behoud van ervan. Tegelijkertijd zien Trump en zijn aanhangers hun agenda als een strijd om westerse waarden te herstellen, Europa te redden van een totalitaire reflex en het Westen economisch te revitaliseren op het fundament van vrijemarktprincipes.
Hoe nu verder?
Europa staat nu op een kruispunt: het kan ervoor kiezen te hervormen en een nieuwe rol te vinden binnen de veranderende machtsverhoudingen, of het kan vasthouden aan een achterhaald wereldbeeld dat steeds minder relevant wordt. Het risico van economisch verval en geopolitieke isolatie ligt op de loer, nu de steun aan Oekraïne vanuit Europese zijde verder wordt opgeschroefd.
Europa speelt blufpoker met andere grootmachten, maar beschikt niet over de beste kaarten. Hoe eerder men tot de conclusie komt dat een verdere voortzetting van deze oorlog kansloos is, hoe meer de schade nog beperkt kan worden. De komende maanden zijn cruciaal voor de toekomst van Europa in een wereld die snel verandert en waarin de traditionele machtsstructuren aan het wankelen zijn gebracht.
Abonneer op Geotrendlines of onze Boon & Knopers substack om het overzicht te houden in een snel veranderende wereld.
