Het geopolitieke conflict in het oosten van Europa draait niet alleen om Oekraïne. Het is een bredere ideologische, culturele en zelfs religieuze strijd om invloedssfeer tussen Rusland en het westen. Een staakt het vuren in Oekraïne zal dan ook niet het einde zijn van deze strijd.
In westerse media en in politieke kringen is al veel gespeculeerd over de ware reden voor de Russische inval in Oekraïne. Overal op het internet zijn artikelen te vinden met een top vijf of top tien van mogelijke verklaringen voor de inval. De uitbreiding van de NAVO, oplopende geopolitieke spanningen, aanwezigheid van biolabs in Oekraïne, het is allemaal plausibel. Zelfs de geestelijke en gezondheidstoestand van Poetin is erbij gehaald. Toch zijn deze lijstjes niet compleet. Wat mist zijn de bredere ideologische, culturele en zelfs ook religieuze drijfveren van Rusland, en van Poetin, in het conflict.
De afgelopen jaren is de ideologische en culturele kloof tussen het Rusland en het westen gegroeid. Poetin heeft deze kloof in meerdere speeches, interviews en commentaren naar voren gebracht. In steeds fellere bewoordingen bekritiseerde hij de unipolaire politieke koers van de hegemoniale VS. Dat de VS hierbij steeds vaker de dollar als wapen gebruikten was Poetin een doorn in het oog. In reactie hierop versnelde hij vanaf 2014 de aankopen van fysiek goud door de Russische centrale bank. Maar ook hekelde Poetin daarbij de westerse multiculturele links-liberale politieke cultuur. Hij verkondigde meermaals dat deze politieke cultuur voortkomt uit hoogmoed, decadentie en een losse moraal. In een veel bekeken en vertaalde speech bij de 10e Valdai conferentie over de Russische cultuur en het westen uit 2013, nog op YouTube te vinden, stelt Poetin dat het westen geen moreel kompas meer heeft en dat dit zal leiden tot verval.
Poetin accepteert niet dat westerse NGO’s en mediakanalen voet aan wal krijgen in Rusland, omdat hij tegen hun ideologische beïnvloeding is. Zo introduceerde hij in 2012 en 2015 via wetgeving barrières voor NGO’s om te kunnen opereren in Rusland. Ook zijn er hoge boetes voor westerse media die volgens Poetin de regels overtreden. Ironisch genoeg trachtte de KGB in de jaren vijftig en zestig de Amerikaanse politieke en maatschappelijke cultuur te verzwakken door het aanwakkeren van ‘social justice’ ideeën, zo vertelde Yuri Bezmenov, een uit de Sovjet-Unie ontvluchtte medewerker van de Russische geheime dienst (KGB) in een interview in 1984. Poetin gaat dus de strijd aan met een westerse politieke en maatschappelijke cultuur die Sovjet-Rusland zelf heeft helpen ontstaan.
Het Derde Rome
Niet alleen de ideologische kloof is groter geworden. Ook de religieuze banden tussen de Russische orthodox christelijke kerk de Rooms-Katholieke kerk zijn bekoeld. Dat is in het geopolitieke conflict van belang, omdat de orthodoxe kerk veel invloed heeft in de Russische samenleving. Poetin weet dit en heeft zich de afgelopen jaren steeds meer laten zien in orthodox christelijke kringen. Het past bij een initiatief dat hij al in 2007 is gestart: het definiëren van de historische en culturele Russische banden met Belarus en Oekraïne en het promoten van de Russische taal en cultuur op mondiale schaal. Dit gebeurt via het door de Russische overheid gesponsorde programma ‘Russkiy Mir’ (Rusland’s wereld) dat is opgezet en wordt gepromoot in samenwerking met de orthodoxe kerk.
De invloedrijke geopolitiek analist Dr. Pippa Malmgren, voormalig adviseur van de Amerikaanse President Georg W. Bush, wees afgelopen maand in een commentaar op haar weblog op de religieuze invalshoek achter Poetins inval in Oekraïne. Er zou volgens Malmgren, dochter van de Amerikaanse ambassadeur Harald Malmgren, die internationaal onderhandelaar was voor de presidenten Kennedy, Johnson, Nixon en Ford, niet alleen sprake zijn van een ideologische en culturele strijd van Poetin tegen het westen, maar zelfs van een 'heilige oorlog' tegen het westen en de Rooms-Katholieke kerk.
De theorie van de ‘heilige oorlog’ wordt bevestigd door de goed ingevoerde oud-journalist van de Financial Times, Izabella Kaminska. Kaminska is katholiek opgevoed. Haar familie vluchtte in de jaren ‘80 uit communistisch Polen naar het westen. Kaminska schrijft op haar website The Blind Spot dat Poetins ‘heilige oorlog’ is gestoeld op de theorie van het ‘derde Rome’. De orthodox christelijke Russische kerk beschouwt Moskou als de enige echte vertegenwoordiger van God op Aarde. Het ‘eerste Rome’ - de Rooms-Katholieke kerk die zetelt in het Vaticaan - zal volgens de Russische christenen gaan vallen door corruptie, decadentie en verval. Het ‘tweede Rome’ - de Byzantijns christelijke kerk - was al gevallen in 1453, na de inval in Constantinopel door de islamitische Ottomanen.
De herrijzenis van het ware christendom in Moskou, het ‘derde Rome’ dus, werd in een brief uit 1510 door een monnik aan de eerste Russische Tsaar, Vasili III, beschreven. Bij de annexatie van de Krim in 2014 wees Poetin expliciet op deze geschiedenis. Het is een teken dat hij hedendaagse gebeurtenissen wil verbinden aan een mythisch verleden. Het idee van Moskou als het ‘derde Rome’ wordt in Rusland breed gedragen. Overigens wint deze theorie ook in westerse conservatief christelijke kringen aan populariteit. Er is een kloof ontstaan tussen de meer traditioneel ingestelde westerse christenen en de westerse kerkelijke leiding. Volgens de religieus historicus Diana Butler Bass lijkt er zelfs een coalitie te ontstaan tussen deze westerse traditionalisten en de Russische orthodox christenen.
Heilige oorlog
Of Poetin zelf gelooft in de religieuze component is niet eens van belang. Het is voor hem een mes dat aan twee kanten snijdt. Het geeft mensen in Rusland houvast en richting in het conflict, maar het wordt tevens gebruikt als propaganda-instrument in de strijd. Het plaatst het dapper strijdende Rusland tegenover de arrogantie van de unipolaire macht van de VS. Het past ook in de bredere strijd van het conservatieve Rusland tegen het in de ogen van Poetin decadente en verzwakte westen. De westerse intelligentsia onderschatten deze insteek, omdat politieke ideologie en religie in het westen hebben afgedaan. Wetenschappelijk en technocratisch denken, rationaliteit en maakbaarheid voeren in het westen de boventoon (hoewel deze ideeën vaak wel met een ‘religieuze’ intensiteit worden beleefd).
De strijd in Oekraïne gaat dus om meer dan alleen de geopolitieke invloedssfeer. Het is ook een botsing tussen de Russische en de westerse cultuur. Deze strijd zal dan ook niet zijn beëindigd als het vuur staakt in Oekraïne.
Dit artikel verscheen ook in De Andere Krant van 2 april 2022
