De westerse culturele en economische dominantie in de wereld wordt bedreigd. Westerse landen worstelen met ‘cultuur’, zowel in de omgang met de eigen cultuur als met de omgang met andere culturen. Deze ontwikkeling is door de toegenomen welvaart van de afgelopen decennia onder de radar gebleven. Maar nu de economische toekomst onzekerder wordt, komen culturele spanningen weer op de agenda te staan. Wat betekent dit voor de toekomst van onze westerse samenleving?
De afgelopen decennia zijn er op de achtergrond twee nieuwe trends ingezet die de westerse samenleving fundamenteel hebben veranderd. Ten eerste hebben we onze eigen culturele grondslagen teveel gerelativeerd en losgelaten. Met name mensen in grote steden zien hun omgeving snel veranderen en mensen in de periferie zijn bang om hun identiteit te verliezen. Het levert veel onzekerheid, angst en ontevredenheid op bij de traditionele middenklasse.
De dominante financiële sector heeft het westen bovendien afhankelijk genaakt van gemakkelijk krediet. Geopolitiek gezien zorgt dit voor een verzwakking van onze wereldwijde invloed. Ten tweede vragen we van mensen uit andere culturen die door westerse landen worden opgenomen weinig aanpassing aan de westerse normen en waarden. Dit zorgt voor radicalisering van politieke, culturele en religieuze stromingen op de flanken. Er is hierdoor sprake van maatschappelijke en politieke versplintering.
Gebrek aan visie
Deze twee ontwikkelingen versterken elkaar. Vooralsnog is er geen kentering in zicht. De westerse politieke en maatschappelijke elite is verward en heeft onvoldoende visie en richting om dit proces te keren. Voortzetting van het bestaande beleid gooit olie op het vuur. In dit eerste deel gaan we dieper in op de vraag wat cultuur eigenlijk is en hoe we hier tegenaan zouden moeten kijken. In dit artikel leggen we uit dat het mogelijk en verstandig is zowel monoculturalist als cultuurrelativist te zijn.
Voor binnenlandse aangelegenheden moeten we een min of meer egale culturele identiteit nastreven om binnenlandse spanningen te voorkomen. Tussen landen met verschillende culturele identiteiten moet er sprake zijn van respect om geopolitieke spanningen te voorkomen. In het tweede deel zullen we dieper in gaan op de invloed die excessieve geld- en kredietcreatie de afgelopen decennia hebben gehad op de vervlakking van de traditionele westerse culturele en politieke identiteit.
Migratie
Op 24 maart jl. werd Pierre Brochard, oud directeur van de Franse Inlichtingendienst DSGE, in de Franse krant Le Figaro geïnterviewd over zijn visie op de toekomst van Frankrijk. Zijn pessimisme loog er niet om. In het westen zijn we volgens Brochard te lichtzinnig omgegaan met de massale immigratie van mensen uit zeer verschillende culturen. Hij denkt dat de massale instroom van migranten met een andere culturele achtergrond op een ramp zal uitdraaien. Brochard:
"Op grond van al mijn opgedane ervaringen voorzie ik een donkere, zelfs zeer donkere toekomst voor onze kinderen en kleinkinderen. In het beste geval stevenen zij af op een onvermoede ineenstorting van hun levenskwaliteit (een implosie); in het slechtste geval leiden wij hen naar verschrikkelijke confrontaties (een explosie). Hoogstwaarschijnlijk zal er sprake zijn van een combinatie van de twee te midden van groeiende verwarring."
Dit is natuurlijk een heel pessimistische visie. Maar heeft Brochard een punt? Omdat te kunnen beantwoorden moeten we de vraag stellen wat is nu precies cultuur is en hoe is de menselijke capaciteit voor cultuur is ontstaan. Cultuur is geen losstaand en eenduidig fenomeen. Net zoals taal is cultuur altijd in ontwikkeling. Er is sprake van een dynamisch geheel van het steeds bijstellen van gebruiken, normen en waarden. Kortom, de spelregels. Culturen kunnen dan ook zeer divers zijn. Een cultureel antropoloog zal ook altijd de grote verscheidenheid van culturen benadrukken.
Een bioloog echter kijkt door een andere lens en constateert juist grote overeenkomsten tussen de verschillende culturen. De natuurlijke basis van de verschillende culturen op aarde is vanuit de biologische invalshoek overal hetzelfde. Zij menen dat de mens in de loop van de evolutie deze capaciteit voor het aanleren van cultuur heeft ontwikkeld. Dit lijkt een radicaal standpunt, maar in wetenschappelijke kringen van biologen en sociologen ontstaat steeds meer consensus over deze stelling. De Darwinistische redenatie die hieraan ten grondslag ligt gaat als volgt: wat voordeel heeft gehad in de lange geschiedenis van de evolutie, is doorgegeven aan het nageslacht en de volgende generaties.
Conformisme
Een gedeelde cultuur heeft als voordeel dat het een stabiele en min of meer voorspelbare omgeving biedt die de overlevingskansen van een groep mensen kan vergroten. Mensen neigen er hierdoor naar gedrag van elkaar te kopiëren en gelijkgestemden op te zoeken en over te nemen. Deze natuurlijke neiging tot conformisme is de laatste jaren via neurologisch onderzoek aangetoond in de hersenen van mensen. De hersenen van proefpersonen die antwoord moeten geven op specifieke onderzoeksvragen worden gemonitord. Als een proefpersoon een van de groep afwijkend antwoord geeft, ontstaat in specifieke hersengebieden een reactie die de proefpersoon aanzet tot lijkt op fysieke pijn. Er staat als het ware een ‘straf’ op het verkondigen van afwijkende standpunten.
De neiging tot conformisme maakt het voor grotere groepen mensen mogelijk om in relatieve veiligheid en voorspelbaarheid samen te leven. Cultuur zou je dus kunnen omschrijven als de genetisch vastgelegde, natuurlijke, leercapaciteit om niet-genetische, culturele, gedragsinformatie aan zowel tijdgenoten als aan de volgende generatie over te dragen. Op deze manier beschouwd is het vermogen tot cultuur een zogenaamde ‘tool’, een gereedschap om informatie uit te wisselen met als doel de interne stabiliteit en overleving van de groep min of meer veilig te stellen. Kortom, elke (mono)cultuur biedt zijn leden overlevingsvoordelen.
Een nadelig gevolg van onze capaciteit tot cultuur is echter dat mensen wantrouwend worden als ze andermans gedrag niet tot op zekere hoogte kunnen begrijpen en inschatten. Leden van sterk van elkaar verschillende culturen zullen dan ook in beginsel omzichtig met elkaar omgaan. Als door incidenten de voorspelbaarheid van het gedrag van je medemens verdwijnt, neemt het wantrouwen toe. Polarisatie en spontane wij/zij gevoelens zijn het mogelijke en waarschijnlijke gevolg, zelfs toenemende agressie kan een directe reactie zijn.
Welvaart
In de tijd dat er nog maar een paar miljoen mensen op aarde leefden kwamen de verschillende stammen, met verschillende culturen, elkaar niet vaak tegen. Inmiddels leven we echter in een tijdperk waarin de diverse culturen elkaar doorlopend tegenkomen, overlappen en soms zelfs fuseren. Door economische voorspoed, technologische vooruitgang en bevolkingsgroei is de wereldpopulatie explosief toegenomen en zijn de afstanden kleiner geworden. In West Europa zijn sterk van elkaar verschillende culturen de laatste dertig jaar ook relatief snel en met relatief grote aantallen vermengd. Hierdoor hebben mensen niet echt de tijd om goed met elkaar te leren omgaan en te integreren. Pas na een reeks van de cultureel en religieus gemotiveerde aanslagen ontdekt men dat de gewenste culturele samenwerking en samenleving niet vanzelf goed verloopt.
In principe kunnen verschillende culturen vreedzaam naast elkaar leven, de geschiedenis laat dit ook zien. Europa is in wezen niet anders dan een smeltkroes van regionale culturen. Deze smeltkroes is echter niet zonder slag of stoot ontstaan, en ook dit heeft diezelfde geschiedenis ons geleerd.
Economische groei als fundament
De Finse wetenschapper Tatu Vanhanen onderzocht voor zijn boek ‘Prospects of Democracy’ wat nu de beste voorwaarde is voor het ontstaan en voortbestaan van een stabiele (multi-culturele) democratie. Hij komt na vergelijking van 172 landen tot de conclusie dat er sprake is van één dominante factor: economische welvaart. Multi-culturele staten die wél overleven doen dit bij de gratie van economische voorspoed. Mensen hebben in deze landen te veel te verliezen bij etnische strijd. Men heeft er geen belang bij om een zondebok te zoeken voor verslechterde economische of sociale omstandigheden.
De van nature aanwezige wij/zij gevoelens en de zoektocht naar zondebokken kunnen onder minder gunstige omstandigheden zeer snel aan de oppervlakte komen. Daar is helaas niet zo heel veel voor nodig. Culturele en etnische spanningen nemen snel toe door bijvoorbeeld economische neergang, ecologische rampen, verschuivingen van machtsbalansen en/of terroristische aanslagen. Deze gebeurtenissen vormen het grootste gevaar voor stabiliteit en vrede tussen culturen. Internationaal vormt dit sinds 11 september 2001 een probleem, maar de spanningen worden het duidelijkst zichtbaar tussen culturen binnen een begrensd gebied.
Deze groepsdynamiek vormt helaas de kern van het huidige culturele probleem, zo voorzag ook de veelgeprezen wetenschapper en politiek adviseur Samual Huntington in zijn boek ‘Clash of Civilizations’ uit 1993. Huntington waarschuwde in dat boek al voor de gevaren waar Brochard naar verwijst:
“De vraag is niet of Europa geïslamiseerd zal worden of de Verenigde Staten Hispanic. Het gaat erom of Europa en Amerika gespleten samenlevingen zullen worden die twee verschillende en grotendeels gescheiden gemeenschappen uit verschillende beschavingen omvatten, wat op zijn beurt afhangt van de aantallen immigranten en de mate waarin zij worden geassimileerd in de westerse culturen die in Europa en Amerika heersen.”
Is de eigen cultuur beter?
In het standaard debat over cultuur staan twee groepen tegenover elkaar. Aan de ene kant staan de monoculturalisten. Dit zijn mensen die vanuit hun eigen (al dan niet dominante) cultuur beweren dat er zoiets bestaat als een superieure eigen cultuur. Uitgaande van het idee van zekerheid en stabiliteit hebben aanhangers van een monocultuur natuurlijk gelijk. Het leven is namelijk voorspelbaar als er eenheid heerst. Maar welke cultuur kan dan als superieur worden verondersteld? Hindoeïsme, omdat zij nooit een oorlog is begonnen? Het Westen vanwege de ‘Universele rechten van de Mens’? De Islamitische cultuur, omdat de gemeenschap en niet het individu de maatstaf is? Oude stamverbanden, omdat ze nog dicht bij de natuur staan?
Aan de andere kant staan de multiculturalisten, ofwel cultuurrelativisten, die beweren dat niet valt te zeggen dat de ene cultuur superieur is aan de ander, en hierin hebben ook zij gelijk. Of een cultuur ‘goed’ of ‘slecht’ is kan eigenlijk alleen worden beoordeeld door de cultuurdragers zelf, zijn ze tevreden of niet? Of iets goed of slecht is, is een normatieve vraag en wordt altijd beantwoord met de eigen bekende cultuur in het achterhoofd. Om een Engels spreekwoord te parafraseren: ‘Superiority is in the eye of the beholder.’
Kosmopolieten
Overigens is er nog een derde groep. Deze zit moreel hoog te paard, maar streeft uiteindelijk ook gewoon naar een monocultuur. Dit zijn de universalisten of kosmopolieten. Zij geloven in een wereldorde waarin alle burgers gelijk zijn. Het is een dominante monocultuur, maar dan op mondiaal niveau. De aanhangers van deze denkwijze gaan op weg naar hun ideale samenleving erg vrijzinnig om met culturele verschillen. Ondertussen geven ze af op mensen die in eigen land een monocultuur nastreven.
Verschillen tussen culturen kunnen in de loop der tijd overigens vanzelf verdwijnen, dit is waarschijnlijk de reden dat kosmopolieten deze voor lief nemen en negeren. Wanneer mensen maar lang genoeg met elkaar omgaan, dan nemen ze gebruiken van elkaar over, zoals ook taal evolueert. Hierdoor ontstaat er op de langere termijn altijd een tendens naar monocultuur. Onderweg naar culturele eenheid ontstaan echter maar al te vaak ongelukken. Kosmopolieten accepteren of ontkennen deze realiteit.
Monocultureel relativisme
Wat volgt nu uit het voorgaande? Zowel aanhangers van een monocultuur als van een multicultuur hebben gelijk, alleen op een manier die ze zelf helaas niet vaak zien. De eerste groep kijkt vaak niet verder dan het eigen gelijk en ziet niet dat culturele diversiteit een zegen kan zijn voor economische en technologische vooruitgang. De tweede groep erkent niet dat een monocultuur grote voordelen biedt en dat multicultuur niet altijd onverdeeld positief zal uitpakken. Wanneer deze twee groepen de ideeën in breder perspectief plaatsen en wat realistischer omgaan met menselijke verhoudingen, kan het beste van twee werelden worden nagestreefd: monocultureel relativisme.
In de internationale verhoudingen is het, ter voorkoming van een botsing der beschavingen, beter om een bepaalde mate van cultuurrelativisme nastreven. Culturele superioriteit moet worden geuit op basis van ‘goed voorbeeld doet goed volgen’, niet op basis van moraliseren en terechtwijzen. In de nationale context is het beter om ter voorkoming van spanningen uit te gaan van een monoculturele samenleving. Intern monoculturalisme (universalisme) en extern multiculturalisme (cultuurrelativisme) is als het ware een fusie tussen de twee nu tegenover elkaar staande denkwijzen.
Hoe nu verder?
We zijn hier echter nog niet. En waarschijnlijk gaan we er ook niet komen. Het slechte nieuws is dat we, om polarisatie te voorkomen, afhankelijk zijn van een crisisvrije wereld. Aangezien utopieën niet bestaan, volgt hier uit dat een ‘clash of civilizations’ vroeg of laat op ons pad komt. Binnen landen, zoals Brochard denkt, of tussen landen, zoals nu de clash tussen het conservatieve Rusland en het liberaal-sociale westen. Aan twee voorwaarden voor stabiliteit is in onze huidige tijd niet voldaan. De massamigratie is niet gestopt en de economische toekomst is onzeker geworden. De westerse welvaart en daarmee de culturele dominantie staan nu op het spel.
