De oorlog in Oekraïne heeft de wereldwijde voedselvoorziening ernstig ontregeld. Grote hoeveelheden graan en zonnebloempitten stapelen zich op in Oekraïense loodsen. Er is namelijk amper capaciteit om deze grondstoffen te exporteren. Veel infrastructuur is beschadigd, zoals wegen, spoorlijnen en belangrijke havens.
De 'graanschuur van de wereld', zoals men het land ook wel noemt, kan de wereld momenteel niet van voedsel voorzien. In combinatie met mislukte graanoogsten elders in de wereld leidt dat tot voedselschaarste, vooral in de armste landen van de wereld. Rusland controleert de toegang tot de havens van Oekraïne en gebruikt deze positie nu om macht uit te oefenen. Is dit het begin van een nieuw tijdperk in de internationale machtspolitiek?
Infrastructuur verwoest
Op dit moment ligt er ongeveer 22 miljoen ton graan opgeslagen in verschillende loodsen in Oekraïne. Normaal gesproken brengen boeren hun oogst naar de havens aan de Zwarte Zee. Daar wordt de lading per schip vervoerd naar belangrijke afzetmarkten in onder andere Noord-Afrika, het Midden-Oosten, Azië en Europa. Deze logistieke keten is door de oorlog in Oekraïne en gevechten in belangrijke havensteden ernstig ontregeld. In samenwerking met verschillende buurlanden in Europa zoeken Oekraïense boeren naar alternatieve routes over land. Die kunnen echter lang niet zoveel volumes verwerken als de havens. Er zijn simpelweg niet genoeg vrachtwagens, chauffeurs en treinwagons om de voorraden graan en dergelijke naar andere havens buiten Oekraïne te vervoeren.
Landen als Litouwen en Roemenië hebben havens om deze grondstoffen te exporteren. Probleem is alleen dat de wegen om daar te komen niet toereikend zijn. Er staan kilometerslange wachtrijen van vrachtwagens bij de grensposten, terwijl het spoorwegennet van Oekraïne door de afwijkende breedtemaat niet geschikt is om goederentreinen naar andere Europese havens te laten rijden. Dat betekent dat men de lading bij de grens op een andere trein moet overladen. Ook zijn niet alle routes van het spoorwegennet ingesteld op zoveel vracht in andere richtingen, denk aan spoorlijnen die tot voor kort alleen voor regionaal verkeer gebruikt werden. Een in verval geraakte spoorlijn langs de Donau richting de Roemeense havenstad Galati wordt nu bijvoorbeeld weer hersteld om goederentreinen door te kunnen laten. Voor de oorlog speelde deze route geen rol van betekenis.
Wereldwijde voedselcrisis dreigt
Deze logistieke puzzel is een race tegen de klok, omdat boeren in Oekraïne niet genoeg opslagruimte hebben om de volgende oogst kwijt te kunnen. En dat is al over anderhalve maand. Ook is het nog maar de vraag of ze binnenkort kunnen zaaien voor de volgende oogst. De landbouwgrond is op verschillende plekken bezaaid met mijnen, munitie en metaalresten van de oorlog. Daar komt bij dat boeren een groot deel van de vorige oogst nog niet hebben kunnen verkopen, waardoor ze ook niet genoeg geld hebben om te zaaien.
Er dreigt dus een wereldwijde voedselcrisis als er niet op korte termijn een oplossing komt voor de logistieke problemen. Toegang tot de havens aan de Zwarte Zee is daarvoor cruciaal en precies daar lijkt Poetin nu zijn zinnen op te hebben gezet. Na een mislukte poging om de controle in Kiev over te nemen verplaatst het Russische offensief zich de laatste weken richting het zuiden, met de haven van Marioepol als belangrijk strategisch doel. Op 21 mei wist Rusland het laatste verzet van het Oekraïense leger bij Azovstal te doorbreken en kwam de havenstad volledig in handen van Rusland.
Focus van Russische invasie verschuift naar het zuiden (Bron: Aljazeera)
Voedsel als wapen?
Poetin heeft er geen twijfel over laten bestaan wat zijn bedoeling is met deze militaire operatie. Kort na de verovering van Marioepol kwam de Russische president met het voorstel om weer goederen door te laten. Op 28 mei liet Poetin in een telefonisch gesprek met de Franse president Emmanuel Macron en de Duitse bondskanselier Olaf Scholz weten dat Rusland ook meer landbouwproducten en kunstmest zal exporteren als de sancties tegen Rusland worden opgeheven. "Een toename in het aanbod van Russische kunstmest en landbouwproducten zal helpen om de spanningen op de wereldwijde voedselmarkt te verminderen. Dat vereist natuurlijk wel een opheffing van relevante sancties", aldus Poetin. Ook wil de Russische president dat er een einde komt aan de wapenleveranciers aan Oekraïne door westerse landen.
Rusland en Oekraïne zijn samen goed voor ongeveer 30% van de wereldwijde productie van tarwe. Ook is Rusland een belangrijke producent van kunstmest. Het land is na Canada zelfs de tweede grootste ter wereld met een marktaandeel van 20%. Wit-Rusland, dat ook binnen Russische invloedssfeer valt, is de derde grootste producent met een marktaandeel van 17%. Dat maakt Rusland een machtige speler in de wereldwijde voedselmarkt, omdat kunstmest essentieel is om de wereldwijde voedselproductie op peil te houden. Naast een belangrijk aandeel in de wereldwijde olieproductie heeft Rusland via haar greep op Oekraïne dus ook een sleutelrol in de wereldwijde voedselvoorziening. En dat betekent dat meer landen mogelijk afhankelijk worden van Rusland.
Economische crisis
De wereldwijde voedselcrisis betekent voor Westerse landen dat de boodschappen duurder worden, maar in armere delen van de wereld zijn de gevolgen nog veel ernstiger. Daar dreigen nu tekorten te ontstaan, zeker in de landen die er economisch toch al niet zo best voor staan. Een voorbeeld daarvan is Sri Lanka, dat in de grootste economische crisis verkeert sinds haar onafhankelijkheid in 1948. Het land heeft geen geld meer om goederen uit het buitenland te importeren. Brandstof en medicijnen zijn schaars en duur.
De hoge olieprijs en de stijgende voedselprijzen hebben deze situatie alleen maar verergerd, waardoor het land nu is aangewezen op hulp vanuit het buitenland. En die hulp komt mogelijk uit Rusland. De regering van Sri Lanka is namelijk in gesprek met Moskou over levering van ruwe olie en brandstof. Ondertussen leent ze geld van India om deze grondstoffen te kunnen bekostigen. Zo betaalde Sri Lanka een lading ruwe olie uit Rusland met een lening van India. Dat land importeert zelf ook steeds meer goedkope olie uit Rusland om de kosten van levensonderhoud voor haar eigen bevolking laag te houden.
Inflatie in Sri Lanka explodeert (Bron: Trading Economics)
Libanon
Ook Libanon, dat voor de oorlog in Oekraïne al worstelde met een zeer hoge inflatie, wordt hard getroffen door de huidige voedselcrisis. Van de totale import van tarwe was tot voor kort ongeveer 80% afkomstig uit Oekraïne. Daar komt bij dat een deel van de opslagcapaciteit voor graan in 2020 verloren ging bij een grote explosie in de haven van Beirut. Daardoor kan het land nog maar voor één maand aan graan opslaan. Prijsstijgingen van graan en mais hebben dan ook direct effect op de voedselprijzen in het land.
Andere landen in het Midden-Oosten, zoals Egypte, Libië, Syrië en Jemen zijn voor hun voedselvoorziening ook erg afhankelijk van tarwe uit Rusland en Oekraïne. Egypte, de grootste importeur van tarwe ter wereld, haalde vorig jaar bijvoorbeeld 80% van haar import uit deze landen. Libië is voor 40% van haar import van tarwe afhankelijk van Oekraïne. Door het wegvallen van een deel van de Oekraïense export is het niet zo eenvoudig om andere leveranciers te zoeken. Zeker nu de prijzen op de wereldmarkt zo hard zijn gestegen is het voor landen minder gunstig om af te wijken van bestaande contracten. Hoge voedselprijzen zorgden in 2011 al voor sociale onrust in de regio, terwijl de voedselprijzen nu nog hoger zijn dan toen.
Voedselprijzen zijn tot recordhoogte gestegen (Bron: FOA Food Price Index, via Statista)
Syrië
Syrië is door de verwoesting van de oorlog ook aangewezen op Rusland voor haar voedselvoorziening. Brood ging op rantsoen, omdat er anders niet genoeg was om de hele bevolking te voeden. In december vorig jaar sloot de regering van president Assad een overeenkomst met Rusland om dit jaar een miljoen ton tarwe te importeren. Deze deal is gefinancierd met een Russische lening.
Sommige landen zijn erg afhankelijk van tarwe uit Rusland en Oekraïne (Bron: Deutsche Welle)
Sommige landen zijn erg afhankelijk van tarwe uit Rusland en Oekraïne (Bron: Statista)
Machtspolitiek met grondstoffen
De Russische invasie in Oekraïne heeft een wereldwijde schokgolf teweeg gebracht. De prijzen van energie, brandstoffen en levensmiddelen zijn sindsdien sterk gestegen en voor sommige landen zelfs onbetaalbaar geworden. Verschillende landen in het Midden-Oosten, Afrika en Azië vrezen een voedselcrisis, die zal leiden tot meer sociale onrust. Europa vreest dat dit een nieuwe migratiegolf op gang zal brengen. In deze omstandigheden kan Rusland haar troefkaart uitspelen en grondstoffen als machtsmiddel inzetten.
Rusland kan landen van grondstoffen en voedsel voorzien en daar bepaalde voorwaarden aan verbinden. Denk bijvoorbeeld aan het verstrekken van leningen, op voorwaarde dat grondstoffen in roebels betaald worden. Zoals hij Europese landen maant om sancties in te trekken, zo kan hij ook invloed uitoefenen op andere landen. Rusland kan nu deals gaan sluiten met landen waar voedsel en brandstof schaars zijn, in ruil voor Russische leningen. Economische hulp dus, maar onder Russische voorwaarden. Een nieuw tijdperk in de internationale machtspolitiek is begonnen.
