Europa werd deze week opgeschrikt door sabotage aan beide Nord Stream pijpleidingen. Op vier verschillende plaatsen werden lekkages aangetroffen, veroorzaakt door krachtige explosies. De schade aan de pijpleidingen is dusdanig groot dat Rusland deze winter waarschijnlijk geen gas meer kan leveren via deze route. De vraag is hoe dit heeft kunnen gebeuren. Wie zit erachter en met welk motief? En hoe belangrijk zijn deze pijpleidingen eigenlijk voor de Europese energievoorziening?
Wat is er gebeurd?
De pijpleidingen zijn door krachtige explosies op verschillende plekken beschadigd. Er is sprake van sabotage, aangezien er nogal wat voorbereiding komt kijken bij het lokaliseren van de pijpleidingen op de zeebodem (70 tot 90 meter diepte) en het aanbrengen van naar schatting meer dan honderd kilo aan explosieven op vier verschillende plaatsen. De grote hoeveelheid springstof was nodig, omdat de pijpleidingen stevig zijn gebouwd. De buizen van de ruim 1200 kilometer lange Nord Stream pijpleidingen hebben een ruim 4 centimeter dikke metalen wand omhuld door een laag gewapend beton.
Het zou technisch gezien mogelijk zijn om de pijpleidingen te repareren, maar dan moet dat wel snel gebeuren. Als er zeewater in de pijpleiding stroomt kan dat de beschermende coating en de stalen buis aantasten. Het is echter de vraag of Rusland de expertise in huis heeft om dat zelf te doen. Een Nederlands bedrijf heeft de expertise in huis om dit soort reparaties uit te voeren, maar het is de vraag of die iets kunnen doen wat in strijd is met Europese of Amerikaanse sancties tegen Rusland.
How strong is a Nord Stream pipe? Quite!
— Javier Blas (@JavierBlas) September 27, 2022
The steel pipe itself has a wall of 4.1 centimeters (1.6 inches), and it's coated with another 6-11 cm of steel-reinforced concrete. Each section of the pipe weighs 11 tonnes, which goes to 24-25 tonnes after the concrete is applied. pic.twitter.com/BFYnv36CaF
Hoe belangrijk zijn de Nord Stream pijpleidingen?
Beide Nord Stream pijpleidingen zijn aangelegd door een samenwerking van het Russische Gazprom en vijf Europese energiebedrijven, waaronder ook Shell. De eerste pijpleiding werd in 2011 voltooid, de tweede door sancties en politieke druk pas in 2022. Dit project was in het belang van beide partijen. Met deze twee pijpleidingen kan Rusland namelijk meer gas leveren aan Europa en daarmee voorzien in de toenemende vraag naar gas in Europa. Rusland kon met deze nieuwe route door de Oostzee meer gas naar de groeiende Europese markt exporteren, zonder volledig afhankelijk te zijn van doorvoerlanden als Polen en Oekraïne.
Ook geopolitiek gezien zijn de Nord Stream pijpleidingen dus van toegevoegde waarde, omdat Rusland daarmee minder afhankelijk wordt van doorvoerlanden en alternatieve mogelijkheden heeft om gas naar Europa te exporteren. Vanuit dit perspectief bouwde Gazprom ook een zuidelijke route om aardgas naar Europa te kunnen leveren. Deze loopt via Turkije door richting Griekenland en de Balkan. Daarover schreven we in 2017 al een analyse op Geotrendlines. Servië en Hongarije kunnen via deze route Russisch gas importeren.
Europese productie van gas daalt, terwijl de vraag stijgt (Bron: Eurostat)
Europa importeerde tot voor kort het meeste gas uit Rusland (Bron: Eurostat)
'Economisch project'
Het Europese belang voor de aanleg van de Nord Stream pijpleidingen is vooral economisch van aard. Met deze nieuwe route kan Rusland meer gas leveren, waarmee Europese landen hun dalende binnenlandse productie kunnen opvangen. De eerste pijpleiding was noodzakelijk om in de huidige vraag naar energie te voorzien, terwijl de tweede Nord Stream pijpleiding vooral op de groei is gebouwd. Dat zien we ook terug in de cijfers. Met beide Nord Stream pijpleidingen in gebruik kan Rusland 270 miljard kubieke meter gas per jaar naar Europa exporteren, terwijl de werkelijke vraag de laatste jaren rond de 200 miljard kubieke meter lag.
Deze reservecapaciteit geeft Rusland flexibiliteit om gas via bepaalde routes meer prioriteit te geven. En dat zien we ook terug in de cijfers, want de afgelopen jaren kreeg de Nord Stream 1 de hoogste prioriteit. Deze pijpleiding werd continu maximaal gebruikt en leverde daarmee het meeste volume gas aan Europese landen. Met Nord Stream 2 zou Rusland een nog groter deel van het gas via deze noordelijke route naar Europa kunnen transporteren en de doorvoer via Oekraïne verder kunnen afbouwen. Voor de meeste Europese landen is de pijpleiding dus een puur economisch project, maar voor Rusland weegt ook het geopolitieke aspect zwaar mee.
Via welke pijpleidingen komt er gas naar Europa? (Bron: Ukrainian gas)
De Nord Stream 1 werkte de afgelopen jaren op volledige capaciteit (Bron: European Gas Operators)
Hoeveel gas komt via Oekraïne naar Europa? (Bron: TSOUA)
Wat betekent dit voor de komende winter?
De Nord Stream 1 pijpleiding wordt sinds augustus niet meer gebruikt, terwijl de Nord Stream 2 nooit in gebruik is genomen. Op korte termijn heeft deze sabotage dus geen gevolgen voor de gaslevering aan Europa. De volledige capaciteit van beide pijpleidingen is ook niet noodzakelijk om te voorzien in de huidige Europese vraag naar energie. Maar nu beide pijpleidingen niet meer te gebruiken zijn heeft Rusland geen mogelijkheid om de gasexport naar Europa komende winter weer op te schroeven.
Dat gaat problemen opleveren als de temperaturen verder dalen en het energieverbruik in Europa toeneemt. Afgelopen winter importeerde Europa nog op grote schaal gas via de Nord Stream 1. Die mogelijkheid is er niet meer nu de fysieke infrastructuur beschadigd is. En dit jaar gebruikten we de capaciteit van deze pijpleiding om onze strategische gasreserves aan te vullen. Dat betekent dat Europa voor de komende winter voor de aanvoer van Russisch gas aangewezen is op gas uit Noorwegen, pijpleidingen door Polen, Oekraïne en Turkije en op de levering van duur vloeibaar gas op de wereldwijde energiemarkt.
Europa kwetsbaar
Omdat de gasopslagen in Europa goed gevuld zijn kunnen we verstoringen in het aanbod beter opvangen, maar dat is op basis van het scenario dat Rusland nog wel wat gas blijft leveren via bovengenoemde routes. Er mag dus niets mis gaan met de onderzeese gaspijpleidingen vanuit Noorwegen en het netwerk van gasleidingen door Oekraïne, waar momenteel een oorlog wordt uitgevochten. Europese landen kunnen meer vloeibaar gas kopen, maar ook die capaciteit is om verschillende redenen beperkt. Niet alleen is de markt voor vloeibaar gas vrij krap, ook is er onvoldoende infrastructuur in de vorm van schepen, LNG terminals en pijpleidingen om de levering van 200 miljard kubieke gas vanuit Rusland op te vangen.
Draait Rusland de gaskraan helemaal dicht, dan zullen we snel door onze voorraden heen raken. Een nog groter probleem is dan de volgende winter, omdat er zonder aanvoer van Russisch gas minder mogelijkheden zijn om de voorraden volgend jaar weer aan te vullen. Als dat met vloeibaar gas opgevangen moet worden, dan zal daar een extreem hoog prijskaartje aan hangen. Bovendien prijzen we dan andere landen uit de markt, door het gas voor hun neus weg te kopen. Daarmee zal Europa zich niet populair maken.
Wie zit er achter deze sabotage?
De vraag die iedereen zich nu stelt is wie er achter deze aanslag zit. Gezien de omvang en complexiteit ligt het voor de hand dat het om een groot land gaat, dat de kennis en middelen heeft om zo'n operatie uit te voeren. In de Westerse media wijst de beschuldigende vinger vooral naar Rusland. Die zouden de pijpleiding gesaboteerd hebben om Europese landen onder druk te zetten. Dat zou kunnen, maar is om verschillende redenen niet waarschijnlijk.
Voor Rusland is de export van gas een belangrijke bron van inkomsten. Het zou dus niet logisch zijn om de eigen infrastructuur te saboteren. Als Poetin geen gas meer wil leveren via de Nord Stream pijpleidingen, dan kan Gazprom ook een verhaal verzinnen over problemen met de turbines. Daarvoor hoeft Rusland niet haar eigen infrastructuur op te blazen. Integendeel, de gaspijpleidingen spelen een cruciale geopolitieke rol.
Volgens Poetin zijn de Amerikanen verantwoordelijk voor de aanslag op de pijpleidingen. In een toespraak die hij afgelopen vrijdag hield met betrekking tot het referendum in vier Oekraïense regio's ging hij voor het eerst in op de sabotage aan de Nord Stream. Hij zei het volgende:
Washington eist steeds meer sancties tegen Rusland en de meeste Europese politici gaan daar gehoorzaam in mee. Zij begrijpen duidelijk dat de Verenigde Staten, door de EU onder druk te zetten om Russische energie en andere hulpbronnen volledig op te geven, Europa praktisch in de richting van de-industrialisatie duwen in een poging om de hele Europese markt in handen te krijgen. Deze Europese elites begrijpen alles - dat doen ze, maar ze dienen liever de belangen van anderen. Dit is geen dienstbaarheid meer, maar regelrecht verraad aan hun eigen volkeren. God zegene, het is aan hen.
Maar de Angelsaksen vinden sancties niet meer genoeg en zijn nu overgegaan tot ondermijning. Het lijkt ongelooflijk, maar het is een feit - door explosies te veroorzaken op de internationale gaspijpleidingen van Nord Stream die over de bodem van de Oostzee lopen, zijn ze feitelijk begonnen met de vernietiging van de hele energie-infrastructuur van Europa. Het is duidelijk voor iedereen wie er voordeel bij heeft. Degenen die profiteren zijn verantwoordelijk, natuurlijk.
Verenigde Staten?
We hoeven niet alleen af te gaan op de woorden van Poetin. Ook vanuit de Amerikaanse regering hebben we al verschillende kritische opmerkingen gehoord over de Nord Stream. Zo zei de Amerikaanse president Joe Biden in februari dat hij een einde zou maken aan de Nord Stream 2, indien Rusland met tanks en troepen de grens met Oekraïne over gaat. De Amerikaanse diplomate Victoria Nuland, onderstaatssecretaris voor Politieke Zaken van de Verenigde Staten, sprak begin dit jaar vergelijkbare woorden uit. Hieronder ziet u beide fragmenten.
Pres. Biden: "If Russia invades...then there will be no longer a Nord Stream 2. We will bring an end to it."
— ABC News (@ABC) February 7, 2022
Reporter: "But how will you do that, exactly, since...the project is in Germany's control?"
Biden: "I promise you, we will be able to do that." https://t.co/uruQ4F4zM9 pic.twitter.com/4ksDaaU0YC
.@UnderSecStateP Victoria Nuland: “If Russia invades Ukraine, one way or another, Nord Stream 2 will not move forward.” pic.twitter.com/hEGBrx6HJj
— Department of State (@StateDept) January 27, 2022
De Verenigde Staten hebben er belang bij dat Europa en Rusland niet teveel met elkaar samenwerken, omdat er dan een sterk economisch blok ontstaat op het Euraziatische continent. In deze analyse schreven we over de 'Heartland' theorie van de Britse geograaf en politicus Halford John Mackinder. Die stelde dat Oekraïne van vitaal belang is voor de controle over het Euraziatische continent. Het feit dat de Westerse financiële en militaire steun voor Oekraine vooral uit de Verenigde Staten afkomstig is onderschrijft deze theorie.
Een ander argument is dat de Verenigde Staten er belang bij hebben om aardgas naar Europa te exporteren. Daar profiteert de VS niet alleen financieel van, ook zorgt het ervoor dat Europa voor haar energie afhankelijk blijft van de VS. De voormalig president van de Verenigde Staten, Donald Trump, wilde dat landen in Oost-Europa minder afhankelijk zouden worden van aardgas uit Rusland. In plaats daarvan moeten deze landen Amerikaans gas kopen. Om dit plan kracht bij te zetten was de president in 2017 aanwezig bij een bijeenkomst van het Three Seas Initiative, een alliantie van twaalf Oost-Europese landen. Daarover schreven we destijds deze analyse.
NAVO
Ook opvallend is dat de NAVO afgelopen zomer oefeningen heeft gehouden met onderwaterdrones en duikers en dat er ook oefeningen in de Oostzee hebben plaatsgevonden. Kort na de explosies bij de Nord Stream pijpleidingen plaatste de NAVO het volgende bericht op haar twitter pagina. Het lijkt allemaal te toevallig, maar zonder bewijsmateriaal is het niet mogelijk een dader aan te wijzen. We kunnen alleen nog maar speculeren en daaruit concluderen dat de Amerikanen er meer belang bij hebben om de pijpleidingen op te blazen dan Rusland.
#NATO exercises present opportunities to test new unmanned systems at sea, ensuring that Allies can work together to counter current and future security challenges
— NATO (@NATO) September 27, 2022
More info: https://t.co/qG7yDlUd6L pic.twitter.com/ZTTVeFBBjZ
Ook opvallend is de inmiddels verwijderde tweet van Radek Sikorski, voormalig minister van Defensie en voormalig minister van Buitenlandse Zaken van Polen. Hij plaatste een foto van het gaslek met als begeleidende tekst 'Bedankt Amerika'. Gezien zijn trackrecord als pro-Amerikaanse politicus is dit waarschijnlijk oprecht en niet cynisch bedoeld.
Conclusie
Door de explosies zijn beide pijpleidingen van de Nord Stream momenteel buiten gebruik, terwijl de winter voor de deur staat. Dat betekent dat het opnieuw onzeker is of Europa voldoende gas heeft om de winter door te komen. De scenario's die verschillende landen hebben uitgewerkt zijn gebaseerd op de aanname dat Rusland op beperkte schaal gas blijft leveren. In dat geval zijn de voorraden toereikend om het verlies aan import op te vangen. Deze scenario's kunnen in de prullenbak als er komende winter helemaal geen gas meer door de Nord Stream pijpleidingen kan stromen en de winter strenger is dan de vorige winter.
De Europese energievoorziening blijkt een zeer belangrijk, maar ook zeer kwetsbaar, fundament onder de Europese economie. Dit incident zal de spanningen tussen Rusland en het Westen verder doen escaleren. Dat blijkt ook uit de toon van de Russische president tijdens zijn toespraak afgelopen vrijdag. Die was veel harder en directer dan we de laatste jaren van Poetin gewend zijn. Een economische koude oorlog dreigt te escaleren richting een gewapend conflict tussen Rusland en het Westen. En dat belooft niet veel goeds.
Lees ook:
- VS wil Europese markt voor aardgas veroveren (juli 2017)
- Russisch gas als geopolitieke aanval op de dollar? (januari 2021)
- Wat zegt Poetin over de Europese energiecrisis? (september 2022)
- Wat zegt Poetin over sabotage Nord Stream? (oktober 2022)
