Dit artikel verscheen begin 2021 op Geotrendlines. Door de stijging van de gasprijs en zorgen over een dreigende schaarste aan aardgas plaatsen we deze analyse nu ook op Geotrendlines. Wilt u meer van dit soort analyses? Met een abonnement op Geotrendlines Insider blijft u op de hoogte!
De Amerikaanse regering kondigde deze week opnieuw sancties aan vanwege de nieuwe Nord Stream 2 pijpleiding. Bedrijven die aan deze gaspijpleiding bouwen riskeren represailles als ze hun werkzaamheden niet direct stilleggen. Ook bedrijven die op een andere manier betrokken zijn bij het project zouden hun activiteiten moeten staken.
Het is het zoveelste Amerikaanse dreigement richting Europa en Rusland, die echter vastberaden zijn het project te voltooien. Er staat namelijk heel veel op het spel. De Nord Stream 2 is niet alleen zeer belangrijk voor de energievoorziening, maar ook voor de geopolitieke en monetaire slagkracht van Europa. Hoe dat zit leggen we uit in dit artikel.
Nieuwe sancties
Deze week legde de Amerikaanse regering sancties op aan het Russische schip dat het laatste gedeelte van de Nord Stream 2 moet aanleggen. Door Amerikaanse inmenging liep het project al meerdere keren vertraging op. Zo trok het Nederlands-Zwitserse Allseas zich eind 2019 terug van het project vanwege dreigende sancties. Daarvoor liep het project al vertraging op door langslepende bureaucratische procedures over de route van de pijpleiding door Deense wateren. Dat is het laatste gedeelte van de pijpleiding dat nog aangelegd moet worden.
Eind december kondigde Rusland aan de aanleg van de pijpleiding te hervatten met een eigen schip, de Fortuna. Ook dit schip valt nu onder Amerikaanse sancties, waardoor het project opnieuw op losse schroeven staat. Het Russische energiebedrijf Gazprom, dat een 50% belang heeft in dit project van $11 miljard, waarschuwt nu dat ze het project mogelijk niet kan voltooien. In een update voor investeerders schrijft het bedrijf dat geopolitieke risico's het project onmogelijk of onrendabel kunnen maken.
De Amerikaanse regering zegt in een verklaring het volgende over de nieuwe sancties:
"Nord Stream 2 zou, indien voltooid, Rusland de middelen geven om Oekraïne volledig te omzeilen, waardoor Oekraïne van vitale inkomsten wordt beroofd en het land wordt opengesteld voor verdere Russische agressieve acties, terwijl het tegelijkertijd de middelen verschaft om natuurlijke hulpbronnen te gebruiken als politiek drukmiddel en kwaadaardige invloed uit te kunnen oefenen op West-Europa.
De aankondiging van vandaag toont aan dat de Verenigde Staten niet bang zijn om degenen die dit instrument van Russische dwang blijven ondersteunen ter verantwoording te roepen. De Verenigde Staten blijven met haar vrienden en bondgenoten samenwerken om ervoor te zorgen dat Europa een betrouwbaar en gediversifieerd energienetwerk heeft dat de collectieve veiligheid niet ondermijnt."
Europese energievoorziening
De Nord Stream 2 is belangrijk om te kunnen voldoen aan de toekomstige vraag naar aardgas in Europa. Dat komt niet alleen door bevolkingsgroei, maar ook door de transitie naar energiebronnen als zon en wind. Daardoor komen er meer schommelingen in de energieproductie, die het beste op te vangen zijn met gascentrales. Ook willen veel Europese landen de meer vervuilende kolencentrales sluiten, waardoor de vraag naar aardgas verder zal toenemen. Zeker wanneer landen niet investeren in nieuwe kerncentrales en toch oude centrales sluiten.
Onderstaande afbeelding van de organisatie achter Nord Stream 2 laat het gasverbruik van verschillende Europese landen zien. De zwarte balkjes vertegenwoordigen de binnenlandse productie van aardgas, de groene balkjes de import. Deze kaart maakt in één oogopslag duidelijk dat veel Europese landen zeer afhankelijk zijn van de import van aardgas. Een gedeelte daarvan komt uit Noorwegen (via pijpleidingen) of Qatar (vloeibaar aardgas). Verreweg het grootste deel komt echter uit Rusland. Vooral omdat het goedkoop en betrouwbaar gas is.
Europa is zeer afhankelijk van de import van aardgas, klik voor grotere versie (Bron: Nord-Stream2.com)
Nord Stream 2
Een groot gedeelte van het aardgas dat Rusland levert aan Europese landen stroomt via pijpleidingen door Polen en Oekraïne. Deze landen ontvangen een vergoeding voor de gas doorvoer, een zogeheten transit fee. Het is een extra inkomstenbron voor deze landen, maar voor Rusland en Europa betekent het extra kosten en meer onzekerheid. Daarom maakten Rusland en Duitsland in 2005 al plannen voor de aanleg van een directe gaspijpleiding door de Oostzee, de Nord Stream.
Deze pijpleiding werd in november 2011 in gebruik genomen. Het was een ceremonie waar verschillende regeringsleiders aan deelnamen, waaronder de Duitse bondskanselier Angela Merkel en de Nederlandse premier Mark Rutte. Deze pijpleiding bereikte binnen enkele jaren haar maximale capaciteit, waardoor er spoedig plannen kwamen voor een verdubbeling van de pijpleiding.
In september 2015 zetten vijf Europese energiebedrijven en het Russische Gazprom hun handtekening onder de Nord Stream 2. Gazprom nam de helft van de investering van $11 miljard voor haar rekening, de vijf Europese energiebedrijven samen de andere helft. Dat waren het Nederlands-Britse Shell, het Oostenrijkse OMV, het Franse Engie en het Duitse Uniper en Wintershall.
Veel gas komt via pijpleidingen door Polen en Oekraïne naar Europa, klik voor grotere versie (Bron: Nord-Stream2.com)
Gas en geopolitiek
Met deze nieuwe pijpleiding zou Europa komende decennia verzekerd zijn van een stabiele levering van Russisch gas. Het plan stuitte echter op veel weerstand vanuit de Verenigde Staten, omdat het de economische banden tussen Europa en Rusland verder zou aanhalen. Een groot gevaar voor de machtspositie van de Verenigde Staten, zoals al in 1904 werd beschreven in de Heartland-theorie van geograaf Halford John Mackinder. Hij stelde dat een verenigd Euraziatische continent de potentie heeft om de wereldmacht naar zich toe te trekken.
Door een alliantie tussen de economische kracht van Europa en de rijkdom aan grondstoffen van Rusland zou een sterk economisch blok ontstaan dat op termijn de macht van de Verenigde Staten zou kunnen overnemen. Daarom proberen de Verenigde Staten een duurzame relatie tussen Europa en Rusland te verhinderen. Sancties tegen de Nord Stream 2 zijn daarom onderdeel van deze buitenlandstrategie van de Verenigde Staten.
Uiteraard speelt ook eigenbelang een rol in deze kwestie. De laatste jaren heeft de Amerikaanse oud-president Trump ingezet op meer energie-onafhankelijkheid. Zo is er in de Verenigde Staten een grote industrie van schaliegas ontstaan, die inmiddels meer aardgas produceert dan het land zelf nodig heeft. Daarom bracht de Amerikaanse president in 2017 een bezoek aan het Three Seas Initiative, een samenwerkingsverband van een groot aantal Oost-Europese landen. Hij probeerde de deelnemende landen ervan te overtuigen Amerikaanse schaliegas te kopen.
Monetaire dimensie Nord Stream 2
Naast een economische en geopolitieke invalshoek zit er ook een monetaire dimensie aan de Nord Stream 2. Zoals Sander Boon al duidelijk maakte in dit artikel streeft Europa naar een grotere internationale rol voor de euro. In een nieuw rapport dat de Europese Commissie deze week naar buiten bracht, lezen we dat Europa in de transitie naar een multipolaire wereld meer op haar eigen kracht moet kunnen vertrouwen.
Onderdeel van die strategie is de ontwikkeling van een volwaardige Europese kapitaalmarkt en het stimuleren van de euro als internationaal betaalmiddel. Nog steeds worden veel grondstoffen in Amerikaanse dollars afgerekend, terwijl dat lang niet altijd nodig is. Daarom wil de Europese Commissie onderzoeken hoe ze de markt kan overhalen om euro's te gebruiken in plaats van dollars. Interessant is deze passage uit het rapport, waaruit we twee zinnen hebben gemarkeerd:
"De grondstoffenmarkten vormen een van de belangrijkste aspecten van de wereldwijde handel. Sinds de goedkeuring van de aanbeveling van de Commissie over de internationale rol van de euro is er op energiegebied aanzienlijke vooruitgang geboekt bij het gebruik van de euro in de Europese gasmarkt. Het aandeel van in euro's gesloten aardgascontracten steeg van 38% in 2018 tot 64% in 2020.
Ook de in euro's genoteerde benchmarks worden wereldwijd steeds meer erkend en gebruikt. Om het gebruik van de euro in de grondstoffenhandel verder op te voeren, zal de Commissie blijven overleggen met de belangrijkste spelers in belangrijke strategische sectoren, zoals grondstoffen, vliegtuigen, gezondheidszorg en kritieke grondstoffen voor hernieuwbare energie."
De Europese Commissie wil het gebruik van in euro genoteerde grondstofderivaten verder stimuleren. Dat betekent concreet dat grondstoffen zoals aardgas - en in de toekomst ook waterstof - in euro's moeten worden verhandeld. Al deze ontwikkelingen samen moeten de financiële kwetsbaarheid van Europese bedrijven verkleinen, zo schrijft de Europese Commissie in het rapport.
Olie en gas in euro
De Europese Commissie streeft dus naar een grotere rol voor de euro in het internationale betalingsverkeer. Tegelijkertijd noemt ze de Europese markt voor aardgas als een goed voorbeeld van een markt die al snel is overgeschakeld op de euro. Waarbij Rusland met zijn aardgas een zeer belangrijke rol speelt. Zouden Europa en Rusland wat de rol van de euro betreft op dezelfde lijn zitten?
Alles wijst erop van wel. De Russische president Poetin beklaagde zich al meerdere keren over de grote rol van de Amerikaanse dollar. Ook zei hij al ruim tien jaar geleden, in november 2010, dat Rusland op een dag zou kunnen toetreden tot de euro. En er zijn steeds meer concrete aanwijzingen in die richting. Zo besloot in 2019 het Russische staatsbedrijf Rosneft haar olie, waarvan een aanzienlijk gedeelte naar de Rotterdamse haven gaat, in euro's af te rekenen.
Eind 2018 sprak ook de Europese Commissie al haar voorkeur uit om olie en gas voortaan in euro's af te rekenen. Rond diezelfde tijd zei de Russische minister van Economische Ontwikkeling, Maxim Oreshkin, in een interview met Russia Today dat Rusland moet overstappen op de euro als handelsmunt. Ook zette de Russische centrale bank in 2018 een groot deel van haar dollarreserves om naar euro en yuan.
Conclusie
De Nord Stream 2 geeft Europese landen meer energiezekerheid. Ook biedt deze nieuwe pijpleiding de mogelijkheid om meer aardgas in euro's af te rekenen. Daarmee wordt de euro zowel voor de EU als ook voor het Kremlin een interessant alternatief voor de Amerikaanse dollar. De Amerikaanse regering ziet het gevaar en doet er dus alles aan doen om Nord Stream 2 te stoppen.
Met de komst van de nieuwe president Joe Biden zal die koers zeer waarschijnlijk niet veranderen. De Democraat heeft zich in het verleden al vaker zeer kritisch uitgelaten over het project. In november verklaarde zijn campagneteam dat Biden streeft naar een grotere energieonafhankelijkheid van Europa en dat hij daarom tegen Nord Stream 2 is. Er staat veel meer op het spel dan alleen aardgas!
