De Amerikaanse president Joe Biden zei onlangs dat hij de Nord Stream 2 gaspijpleiding zou beëindigen, indien Rusland daadwerkelijk zou besluiten Oekraïne binnen te vallen. Een opvallende uitspraak, aangezien Europa al decennia lang gas uit Rusland importeert en de Nord Stream 2 voortkomt uit een private samenwerking tussen Gazprom en vijf Europese energiebedrijven. Waar bemoeit de Amerikaanse regering zich mee? En misschien nog wel belangrijker: Waarom komen Europese landen niet op voor hun eigen belang?
In dit tweeluik gaan we deze twee vragen apart beantwoorden. In het eerste deel bespreken we de economische kant van Nord Stream 2, terwijl we in het tweede deel iets meer afstand nemen en de geopolitieke dimensie bespreken. Dat verklaart namelijk waarom er uitgerekend nu zoveel te doen is om Oekraïne.
Waarom komen Europese landen niet op voor hun eigen belang?
De samenwerking tussen Rusland en Europa op het gebied van aardgas kent een lange historie. Op 1 juni 1968, meer dan vijftig jaar geleden, ondertekenden het Russische Soyuznefteexport en het Oostenrijkse OMV al een overeenkomst over levering van aardgas. Binnen drie maanden stroomde het aardgas van de gasvelden van Siberië naar het Oostenrijkse knooppunt Baumgarten. Daarmee was Oostenrijk het eerste West-Europese land dat een langlopend gascontract tekende met de toenmalige Sovjet-Unie. Zelfs gedurende de Koude Oorlog bleef Rusland onafgebroken aardgas leveren aan Oostenrijk. Sterker nog, het volume groeide stapsgewijs uit van 142 miljoen kubieke meter per jaar aan het begin van de overeenkomst naar 9,1 miljard kubieke meter in 2019.
Oostenrijk sloot in 1968 al een deal met Rusland voor levering van aardgas
Gedurende de Koude Oorlog ging de levering van aardgas gewoon door. Grote delen van Europa vertrouwden op het Russische gas als betaalbare en betrouwbare energiebron. Door de jaren heen is die samenwerking alleen maar verder geïntensiveerd, gezien het uitgebreide netwerk van gaspijpleidingen richting Europa.
Volgens cijfers van Eurostat is 43% van het aardgas dat de Europese Unie momenteel importeert afkomstig van Rusland. Dat verklaart ook waarom Europese landen samen met Rusland de Nord Stream pijpleiding hebben aangelegd en de capaciteit van deze route willen uitbreiden met de Nord Stream 2. Daarmee kunnen Europese landen hun energiebehoefte via langlopende contracten voor de komende jaren veiligstellen, zonder afhankelijk te zijn van de grillen van de energiemarkt.
Russisch aardgas stroomt via verschillende routes naar Europa (Bron: Statista)
Zoveel gas importeren Europese landen uit Rusland (Bron: Statista)
Minder afhankelijk van Russisch gas?
Europese landen gebruiken dus steeds meer Russisch gas, maar tegelijkertijd willen ze niet te afhankelijk worden van Rusland. Daarom hebben ze het aantal langlopende contracten de laatste jaren verder afgebouwd, zodat ze meer vrijheid hebben om gas van andere leveranciers te betrekken. Dat kan bijvoorbeeld door meer vloeibaar aardgas te importeren vanuit andere continenten. Helaas pakte deze strategie niet zo goed uit, want door een wereldwijd toenemende vraag naar aardgas is de krapte in de wereldwijde energiemarkt toegenomen. De spanningen rondom Oekraïne gooien bovendien extra olie op het vuur, omdat dit land cruciaal is voor de doorvoer van Russisch gas richting Europa.
Door deze combinatie van factoren is de prijs van aardgas op de termijnmarkt flink gestegen. Voor directe levering betalen Europese energiebedrijven nu meer dan 75 euro per MWh, meer dan drie keer zoveel als een jaar geleden. Eind vorig jaar schoot de gasprijs zelfs richting de 200 euro per MWh. Europese consumenten betalen op dit moment dus de rekening voor deze situatie, want hogere energieprijzen betekent dat de kosten van levensonderhoud zullen stijgen. En als we de termijnmarkt mogen geloven zal de gasprijs de komende tijd nog wel hoog blijven.
Gasprijs is flink gestegen op de termijnmarkt (Bron: Intercontinental Exchange)
Het gas van de buren is groener
Met het vooruitzicht van een mogelijke escalatie in Oekraïne zoeken Europese landen nu naarstig naar alternatieven. De voorzitter van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen, zocht zelfs contact met de emir van Qatar, Tamim bin Hamad Al-Thani. Ook probeert men de banden aan te halen met gasproducenten zoals Azerbeidzjan, Nigeria en zelfs Australië. Deze landen leveren vloeibaar aardgas, dat ze per schip over de hele wereld kunnen transporteren.
Al deze alternatieven zetten overigens weinig zoden aan de dijk. De hierboven genoemde gasproducenten leveren nu al volop aan de Aziatische markt. Daar betaalt men eveneens hoge prijzen voor vloeibaar aardgas. Door de hoge prijs is de productiecapaciteit al maximaal opgeschroefd, wat betekent dat Europese landen de hoofdprijs zullen betalen om aardgas van buiten Europa te importeren. En dan nog is er waarschijnlijk niet genoeg capaciteit om het Russische gas te vervangen.
De situatie is nu zelfs zo ernstig dat experts vrezen voor mogelijke stroomuitval. De gasvoorraden zijn dusdanig laag dat er bij een strenge winter mogelijk niet voldoende is om aan de vraag te voldoen. Het zorgt voor onrust op de termijnmarkt, waar de gasprijs al meerdere keren over de kop is gegaan. Door de hoge gasprijs wijken energieleveranciers vaker uit naar het vervuilende maar goedkopere steenkool, zoals we eerder al schreven in dit artikel. En dat gebeurt ondanks alle hoogdravende klimaatambities binnen de Europese Unie.
Lees ook:
- ‘Deze winter mogelijk stroomuitval door tekort aan aardgas’
- Nederland van het gas af? Daar zou ik mijn geld niet op zetten
Europa veroorzaakt eigen energiecrisis
De hoge gasprijzen zijn dus voor een belangrijk deel toe te schrijven aan de geopolitieke koers die Europa vaart. In eerste plaats hebben Europese landen de fout gemaakt om te weinig gas in te kopen met langlopende contracten. Door de prijs niet vast te leggen betalen we nu de hoofdprijs voor het afnemen van gas via de internationale markt. En dat zorgt niet alleen voor een hogere energierekening, maar ook voor prijsstijgingen van bijvoorbeeld levensmiddelen. Ook die worden door de hoge energieprijzen steeds duurder te produceren en te vervoeren.
Hadden Europese landen meer hun best gedaan om de Nord Stream 2 in gebruik te nemen, dan was er voldoende capaciteit beschikbaar geweest om aan de vraag te voldoen. En die vraag zal de komende jaren alleen maar verder stijgen. Door de energietransitie naar zon en wind hebben we namelijk meer aardgas nodig. Gascentrales kunnen namelijk de schommelingen in de energieproductie opvangen. En dat is ook gunstig voor Rusland, want olie en gas zijn haar belangrijkste inkomstenbronnen.
Het zou wel zeer onwaarschijnlijk zijn dat Rusland haar reputatie als betrouwbare leverancier van gas nu op het spel zou zetten door de gaskraan dicht te draaien. Bedenk dat Rusland ook tijdens het dieptepunt van de Koude Oorlog onafgebroken gas bleef leveren aan Europa.
https://www.youtube.com/watch?v=BrUsZy_Ewl8
Europa heeft Russisch gas nodig
Rusland zal er dus niet veel belang bij hebben de gaskraan dicht te draaien. Wel heeft ze belang bij zekerheid. Daarom bouwde Rusland na de staatsgreep in Oekraïne alternatieve pijpleidingen richting Europa. Zo kwam er een zuidelijke verbinding met de Turkstream pijpleiding via Turkije. Ook kwam de Nord Stream 2 in beeld om de levering van gas via de noordelijke route rechtstreeks naar Duitsland te verdubbelen. Duitsland lijkt namelijk geen probleem te hebben met een grotere afhankelijkheid van Russisch gas. Ook is deze route door de Oostzee veel korter dan de bestaande route via Wit-Rusland en Polen.
De Nord Stream 1 werkte in 2021 op haar maximale capaciteit van 59,2 miljard kubieke meter gas. In 2020 ging er evenveel gas door deze pijpleiding naar Europa. Een tweede Nord Stream is dus hard nodig. Onder de Duitse bevolking is 60% nog steeds voorstander van het project, zo bleek uit een recente peiling. Het Russische gas is naar schatting 30% goedkoper dan vloeibaar aardgas uit de VS.
https://www.youtube.com/watch?v=BX3TcZtK-6w&yt:cc=on
Europees energiebeleid faalt
Door de onduidelijke positie van Europa ten aanzien van Rusland heeft Poetin de laatste jaren ook geïnvesteerd in een gaspijpleiding naar China, de Power of Siberia. Onlangs tekenden het Russische Gazprom en het Chinese CNPC een langlopend contract voor levering van aardgas. Daarmee gaf Rusland het signaal af dat ze niet alleen afhankelijk is van de Europese afzetmarkt.
Europa concurreert nu ook met China voor Russische gas. Dat heeft de positie van Europa als netto importeur van Russisch aardgas zeker niet sterker gemaakt. Zo liet de Russische minister van Financiën weten dat Rusland in het geval van westerse sancties ook aardgas kan leveren aan andere afzetmarkten. Hij voegde eraan toe dat Rusland genoeg financiële reserves heeft om de klap van mogelijke sancties op te vangen.
Fictieve werkelijkheid
De huidige energiecrisis met hoge energieprijzen en daardoor oplopende inflatie is dus voor een belangrijk deel toe te schrijven aan falend Europese energiebeleid. Een energiebeleid dat geen oog heeft voor de afhankelijkheid van olie en gas en de rol die Rusland daarin vervult als belangrijke leverancier. Ons energiebeleid is gebaseerd is op een fictieve werkelijkheid, waarin Europa volledig overstapt op duurzame energie. Een scenario dat met de huidige stand van de techniek onhaalbaar en onbetaalbaar is.
Het alternatief voor Russisch gas, namelijk het importeren van vloeibaar gas uit andere delen van de wereld, is bovendien volstrekt onvoldoende om in de Europese vraag naar gas te voorzien. Om nog maar te zwijgen van de hoge kosten van vloeibaar aardgas. In een krappe energiemarkt gaat het gas naar de hoogste bieder. En dan hebben we het ook nog niet gehad over de klimaatambities van Europa. Het vloeibaar maken van gas en dat per schip transporteren is veel vervuilender dan gas via pijpleidingen.
Wil Europa concurrerend blijven, dan heeft ze Russisch gas nodig. Waarom dat zo moeilijk blijkt, bespreken we in het tweede deel.
