Door de oorlog tussen de Oekraïne en Rusland lopen wereldwijd de prijzen voor brandstoffen en voor levensmiddelen hoog op, stijgt de inflatie sterk en daalt de koopkracht hard terwijl de economie krimpt en er sprake is van stagflatie. Dat heeft een zeer nadelige invloed op de maatschappij, ook op die van Nederland. Er is zelfs weer sprake van rantsoenering, bijvoorbeeld gas besparen door de verwarming lager te zetten.
In 1917, tijdens de Eerste Wereldoorlog, was er sprake van een soortgelijke situatie met sterk stijgende prijzen voor brandstoffen en voor levensmiddelen, stijgende inflatie en dalende koopkracht. Wat was daar destijds de oorzaak van en wat waren de gevolgen? En wat deed de overheid toen om de crisis aan te pakken?
Klik hier om het tweede deel te lezen, klik hier voor het eerste deel
1918
In de zomer van 1918 was de stemming in Nederland verre van rooskleurig. De kloof tussen rijk en arm werd steeds groter. Het volk was ontevreden over het regerings- en distributiebeleid: 55 producten waren uitsluitend op de bon verkrijgbaar. De schaarste was enorm. Het waren vooral de arbeiders die er erbarmelijk aan toe waren: ondervoed, slecht gekleed en ellendig gehuisvest. Ook de hygiëne liet veel te wensen over. Er was een groot gebrek aan zeep en wasmiddelen waren schrikbarend duur. Dit verminderde het weerstandsvermogen van een groot deel van de bevolking.
De geallieerden rukken op en zijn bezig met een groot offensief. Het Duitse leger trekt zich massaal terug. Tijdens deze terugtocht plunderen en roven de troepen alles wat ze tegenkomen bij de plaatselijke bevolking: vee, voedsel en brandstof. Veel Fransen en Belgen zijn dan ook al gevlucht uit angst voor de gevechten of de wraak van de verslagen Duitse soldaten. Zij vluchten naar het neutrale Nederland.
De Nederlandse legerleiding is bang dat het Duitse leger zich via Limburg naar het vaderland terugtrekt en daarmee Nederlands grondgebied zal schenden. Daarom worden alle verloven ingetrokken. Alle soldaten moeten zich in hun kazernes paraat houden. In de Harskamp, een kazerne op de Veluwe breken daarop rellen uit. Daarna komen ook op diverse kazernes in het land soldaten in opstand om hun ontevredenheid te uiten over de ingetrokken verloven en het slechte eten in het leger.
Revolutie
In Duitsland grijpen opstandige raden van soldaten en matrozen de macht. Zij roepen de republiek uit. Keizer Wilhelm II wordt afgezet en vlucht naar het neutrale Nederland. De socialist Friedrich Ebert neemt de macht over. De nieuwe Duitse machthebbers sluiten op 11 november een wapenstilstand met de geallieerden, die na ruim vier jaar een eind maakt aan de oorlog. Nederland viert feest. Maar de vreugde wordt al gauw getemperd door een mogelijke revolutie. Door de succesvolle Duitse revolutie roept de socialistische voorman Pieter Jelles Troelstra Nederlandse arbeiders op in opstand te komen. De regering roept de Nederlandse bevolking op trouw te blijven aan het wettige bestuur.
Het volk echter blijkt helemaal niet gediend van Troelstra en wil alleen maar werk en eten. De opstand blijft uit. Het volk is zeer ontevreden over de distributie, de schaarste en de prijzen van de levensmiddelen, maar vindt niet dat het politieke systeem op de helling moet. Troelstra geeft toe dat hij zich vergist heeft.
Nasleep van 1918
Na de wapenstilstand op 11 november 1918 begonnen de Britten direct de mijnenvelden in de Noordzee te ruimen. Daardoor konden alle schepen weer varen en werd de voedselschaarste in Nederland minder. Bovendien gebruikte de Nederlandse regering de militaire voedselvoorraden om de nood onder de bevolking te verminderen. Toch bleef de voedselschaarste groot.
De Amerikanen lieten weten weer graan beschikbaar te stellen. Daarop vertrokken direct drie Nederlandse graanschepen naar Amerika. Er zouden meer goederen het land binnenkomen en ook zou de productie stijgen, waardoor de prijzen konden dalen. Ook kwamen van alle kanten gehamsterde voorraden op de markt.
Intussen was er een Nederlandse regeringsdelegatie onder leiding van Hendrik Colijn naar Londen afgereisd om met de geallieerden te onderhandelen over aanvoering van levensmiddelen en grondstoffen. Eind november werd een ‘General Agreement’ gesloten. De Nederlandse import werd wat verruimd, maar de toegestane uitvoer naar Duitsland bleef tot een minimum beperkt. Zolang de vrede niet getekend was, bleef de geallieerde economische blokkade gehandhaafd om Duitsland onder druk te houden.
Duitsland gekortwiekt
De brandstofvoorziening echter bleef een groot probleem. Steenkool en gas bleven op de bon en bleven even duur. Daar kwam nog bij dat de winter van 1918-1919 bijzonder streng was. Dat was des te erger omdat het gebrek aan steenkool alleen maar groter werd. Nederland had in december wel een nieuw contract gesloten met Duitsland om kolen te leveren, maar de toevoer viel tegen. De aanvoer vanuit Groot-Brittannië daalde doordat de vraag daar in eigen land steeg en de uitvoer naar Nederland politiek gevoelig lag vanwege het verblijf van de Duitse ex-keizer Wilhelm in ons land. Door het gebrek aan steenkool bleven de meeste fabrieken gesloten en bleef ook het trein- en scheepvaartverkeer beperkt.
Het voedselaanbod op de vrije markt nam in de eerste maanden van 1919 toe, hoewel de prijzen schrikbarend hoog bleven. Veel levensmiddelen waren nog steeds twee tot drie keer zo duur als voor de oorlog. Onbetaalbaar dus. Daarom eisten de arbeidersbewegingen flinke loonsverhogingen en organiseerden zij in het hele land stakingen om hun eisen kracht bij te zetten. Veel Nederlanders hadden na de wapenstilstand ook verwacht dat de economie zou opleven, maar dat viel tegen. De werkloosheid nam zelfs toe van 5,2 procent in 1918 naar 5,8 procent in 1919.
Vrede
Pas nadat de geallieerden en Duitsland in de zomer van 1919 een definitieve vredesregeling ondertekend hadden in Versailles, kwam er officieel een eind aan de ‘General Agreement’ en daarmee aan de economische blokkades. Nederland kon weer vrij handelen en goederen importeren. Dat betekende echter niet dat alle ellende nu voorbij was, want het brood bijvoorbeeld bleef nog een tijd op de bon evenals de brandstof.
De brandstofvoorziening bleef ook een probleem, omdat Duitsland nauwelijks in staat was kolen te leveren. Dat kwam ten eerste doordat Duitsland bij het vredesverdrag gebied moest inleveren, waardoor het een derde van haar kolenmijnen kwijtraakte. Ten tweede doordat het vanwege de herstelbetalingen tien jaar lang twee miljoen ton kolen aan de geallieerden moest leveren en ten derde doordat het land een belangrijk deel van haar spoorwegmaterieel moest afstaan. Daardoor exporteerde Duitsland nog eens een kwart minder dan in 1918.
In 1919 werd er een woud aan regelgeving en distributiemaatregelen afgeschaft. Ook werden diverse sociale wetten ingevoerd, zoals de arbeidswet die uitging van een 45-urige werkweek: vijf dagen van 8 uur en op zaterdag 5 uur. Ook werd de Hoge Raad voor de Arbeid opgericht: het overlegorgaan tussen werkgevers, werknemers en overheid.
Overheid en bedrijfsleven werkten eendrachtig samen om de economie voortaan minder afhankelijk van het buitenland te maken. Daarom werden de steenkolenmijnen in Limburg sterk uitgebreid, werden in Noord-Nederland de eerste proefboringen naar aardolie gedaan en werd in 1918 de Wet tot afsluiting en droogmaking van de Zuiderzee ondertekend om het daarna in te polderen en zo te zorgen voor veel meer landbouwgrond.
Voortaan zou de overheid steeds dieper ingrijpen in het financiële, economische en maatschappelijke leven van elke Nederlander. Een proces dat steeds sterker werd met elke crisis die zich voordeed en dat tot op de dag van vandaag voortduurt. Een proces ook dat wij uitvoerig beschrijven in ons boek Van Goud tot Bitcoin!
