Wordt onze vrijheid bedreigd door een steeds machtigere overheid, of door steeds machtigere kapitalisten en multinationals? ‘Rechtse’ mensen zien de steeds machtigere staat als de grootste bedreiging voor onze vrijheid, terwijl ‘linkse’ mensen de steeds grotere macht van multinationals en kapitalisten vrezen. Wie heeft gelijk? Beide. Er is een innige vervlechting ontstaan tussen overheden, de financiële sector en het grootbedrijf.
Sinds 1980 zijn in alle westerse democratieën zowel staatsbureaucratieën als de bancaire en financiële sector flink gegroeid. We zien een enorm opgeblazen financiële sector, die grote invloed heeft op de reële economie. Tegelijkertijd zien we ook steeds meer omvangrijker bureaucratieën met enorme invloed op de samenleving. Sinds de kredietcrisis van 2008 is er sprake van steeds inniger verbanden tussen deze sectoren. Er is sprake van een publiek-privaat samenspel van banken, multinationals, vermogensbeheerders en overheden.
Corporatisme
Deze publiek-private vervlechting - in een eerder tijdsgewricht corporatisme of ook wel fascisme genoemd - is niet van te voren gepland, maar door een samenloop van gebeurtenissen en belangenverstrengeling ontstaan. Dit zijn beladen termen, maar de definitie ervan spreekt boekdelen. We leven namelijk in een economie die draait op privaat initiatief, maar die maatschappelijk wordt bepaald door publiek-private samenwerking. De politiek bekrachtigt dit met wetgeving. Het duidelijkst zien we dit tegenwoordig in de sturing richting duurzaamheid. Dit wordt politiek geaccordeerd door klimaatwetten en financieel gesteund met subsidies. Het bedrijfsleven en de financiële sector voeren uit.
De oorsprong van deze vervlechting ligt in de opbouw van westerse welvaartsstaten in de jaren ’60 en de uiteindelijk crisis ervan in de jaren ’70. Het takenpakket en uitgavenpatroon van overheden was flink toegenomen. Flink oplopende prijsinflatie in combinatie met een stagnerende wereldeconomie creëerden al snel grote overheidstekorten. Er was veel geld nodig om sociale voorzieningen te verschaffen, terwijl de belastinginkomsten daalden. Als oplossing wendden overheden zich tot financiële markten voor financiering van hun uitgaven. Ze leenden geld van banken, pensioenfondsen en verzekeraars door staatsleningen te verkopen.
Onbelemmerd
Kapitaalcontroles en uiteenlopende financiële regels vormden echter barrières die een vlotte handel in staatsleningen belemmerden. Zo golden in elk land andere regels over wie deze staatsleningen mocht kopen en hoeveel er van mochten worden gekocht. Begin jaren ’80 werd onder leiding van de VS dan ook gekozen voor het opschorten van belemmerende regels. Men liet de kapitaalmarkt vrij. Buitenlandse banken en beleggers kunnen sindsdien vrijwel onbelemmerd in elk westers en niet-westers land geld investeren in zowel staatsleningen, als ook in bedrijfsleningen, vastgoed en aandelen. De internationale geld- en kapitaalmarkt kreeg een enorme impuls.
Een volgende stap richting corporatisme volgde in 1988. In dat jaar besloten centrale banken, aangespoord door het Amerikaanse Ministerie van Financiën, staatsleningen van kredietwaardige landen voortaan te bestempelen als risicovrij. Daarover schrijven we meer in ons boek Van Goud tot Bitcoin! Commerciële banken kopen sindsdien veel meer staatsleningen, omdat ze geen geld opzij hoeven te zetten om het risico van deze leningen af te dekken. Ze krijgen dus wel het rendement van de lening, maar dragen weinig risico. Begin jaren ’90 zijn banken deze staatsleningen bovendien gaan gebruiken als onderpand bij financiële transacties en kredietcreatie.
Pandjeshuis
Het gebruik van onderpand in de kapitaalmarkt is eigenlijk een mondiale en elektronische versie van het pandjeshuis, dat in sommige Nederlandse gemeenten nog bestaat – nu als overheidsinstelling. Als je geld nodig had, verpande je je bezit en als je weer geld had, draaide je de transactie terug. De geldverstrekker kreeg voor de transactie een vergoeding. Kon een partij het geleende geld niet terugbetalen, dan verkocht de uitlener het in bezit zijnde onderpand in de markt. Hoe groter de markt, hoe makkelijker het onderpand te verkopen is en hoe meer men op basis van dat onderpand kan lenen. En hoe veiliger het onderpand, hoe meer het voor dat doeleinde werd gebruikt. En dit is precies wat er is gebeurd met staatsleningen. Staatsleningen transformeerden tot ‘goud’.
In de jaren ’90 ontstond door de veranderde status van staatsleningen naast het traditionele bankieren ook een licht gereguleerde versie ervan, het schaduwbankieren. Schaduwbanken zijn niet-bancaire instellingen die wel bancaire taken uitvoeren, zoals krediet verlenen, geld beheren, speculeren en investeren. Belangrijke spelers in deze sector zijn vermogensbeheerders, hedgefondsen, geldmarkt fondsen, maar ook pensioenfondsen, verzekeraars en multinationals. In de wereld van onbelemmerd kapitaalverkeer maken zij graag gebruik van zekerheden om risico’s in te perken. Deze schaduwbanksector gebruikt staatsleningen niet alleen als belegging, maar ook als onderpand om cash geld kort te parkeren of juist om geld te lenen voor speculatie, of om te investeren. Ook dat beschrijven we in ons boek Van Goud tot Bitcoin!
Spilfunctie
De spilfunctie van staatsleningen in de wereld van banken en schaduwbanken is niet zonder gevolgen gebleven. De financiële sector is enorm in omvang toegenomen. Ook is de vraag naar staatsleningen flink toegenomen, met een lagere rente tot gevolg. Omdat de rente op staatsleningen de benchmark is voor andere leningen, is het over de hele linie goedkoper geworden om te lenen, zoals bijvoorbeeld voor hypotheekleningen.
De lagere rente heeft beleggers en speculanten bovendien aangezet om meer risico’s te nemen om meer rendement te kunnen behalen. De combinatie van bankieren en schaduwbankieren is dan ook erg instabiel gebleken. De Aziëcrisis van 1997, de kredietcrisis van 2008 en de bijna meltdown van het financiële systeem in maart 2020 zijn allen veroorzaakt door een opbouw van financiële risico’s. Overheden – en dus de belastingbetaler – moesten de sector telkens weer van de ondergang redden.
Een ander belangrijk effect van de grote vraag naar staatsleningen is dat overheden erg makkelijk in staat zijn om hun politieke en bestuurlijke wensen te kunnen financieren. Politieke partijen van de drie grote ideologische stromingen - sociaaldemocraten, confessionelen en liberalen - gingen erin mee. Een gevolg daarvan is dat ze in de loop der tijd steeds meer het contact zijn kwijtgeraakt met de bevolking. Dit komt omdat de groei van financiële markten gepaard is gegaan met globalisering. Er is een heel nieuwe transnationale bestuurlijke laag boven die van de natiestaat ontstaan. De politieke koers die daar wordt gevolgd is niet kapitalistisch, ook niet socialistisch, conservatief of liberaal. Zij is technocratisch. Kosmopolitische bestuurders en technocraten draaien aan de knoppen, zonder dat dit kan worden beïnvloed door het electoraat. De mainstream media zijn meegegaan in deze ontwikkeling. Internationalisering is een ideologische stroming geworden. Innige vervlechting tussen overheidsbureaucratie en de financiële sector is de norm geworden.
De trend naar technocratisch bestuur door staat, financiële sector en het grootkapitaal is een bedreiging voor onze vrijheid. Valt hier iets tegen te doen? We zien op dit moment vanuit de bevolking wel een reactie ontstaan. Er lijkt sprake te zijn van een wederopbouw van een krachtig middenveld waar de menselijke maat weer voorop staat. Als de politiek weer op een zinvolle manier wil bijdragen aan de toekomst, dan moet ze dit proces faciliteren, niet tegenwerken. Het betekent het afbouwen van bureaucratie. En vrijheid en verantwoordelijkheid weer neerleggen waar ze thuis horen: bij burgers zelf. Op die manier kan er pas weer een echte samenleving ontstaan.
Deze analyse verscheen op 4 juni 2022 in De Andere Krant
