Ogenschijnlijk eensgezind kondigden de VS, het Verenigd Koninkrijk, Canada en de EU op 26 februari jl., twee dagen na de inval van Rusland in Oekraïne, aan om commerciële Russische banken van SWIFT af te sluiten. Bovendien werden de valutareserves van de Russische centrale bank bevroren. SWIFT maakte een aantal dagen later bekend dat de Russische banken vanaf 12 maart effectief afgesloten zijn van het communicatiesysteem. Maar wat is SWIFT eigenlijk? En zullen deze sancties het gewenste effect opleveren?
Wat is SWIFT?
SWIFT staat voor Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication. Het is een netwerk dat in 1973 door 239 commerciële banken werd opgericht om de onderlinge communicatie te vergemakkelijken. Dat was nodig, omdat banken tot die tijd nog voornamelijk met elkaar communiceerden via de omslachtige Telex. De snel groeiende eurodollar markt had een efficiëntere manier nodig om het snel groeiende aantal financiële transacties te faciliteren. De eerste berichten via SWIFT werden in 1977 verstuurd en anno 2022 zijn er 11.000 banken uit 200 landen aangesloten op dit communicatiesysteem.
Het betreft dus een communicatiesysteem, banken doen er geen financiële transacties mee. Dat gebeurt in de eurodollar markt met CHIPS en met Fedwire. CHIPS staat voor Clearing House Interbank Payments System en FedWire voor Federal Reserve Wire Network. Dit eerste systeem is eigendom van een conglomeraat van 47 commerciële banken, terwijl Fedwire wordt beheerd door de Federal Reserve, het stelsel van Amerikaanse centrale banken. CHIPS wordt gebruikt bij ongeveer 95% van de internationale betalingen. Voor ongeveer driekwart van de betalingen via CHIPS gebruiken banken het communicatiesysteem van SWIFT. Bij de rest van de betalingen gebruikten banken een ander communicatiekanaal, zoals telefoon, fax, e-mail of zelfs nog Telex.
Banken gebruiken dus vaak SWIFT in het internationale betalingsverkeer, maar afsluiting ervan betekent niet dat Russische banken geen betalingen meer kunnen doen. Er zijn nog steeds andere communicatiekanalen beschikbaar. Het afsluiten van SWIFT is dus vervelend, maar niet onoverkomelijk. Russische banken kunnen nog gewoon internationaal zaken doen, maar wat lastiger dan normaal. Bovendien is maar een kwart van de Russische banksector getroffen door de sancties. De EU heeft het merendeel van de Russische banken ongemoeid gelaten, omdat die banken cruciaal zijn voor het betalingsverkeer in de energiesector. In een tijd waarin energieprijzen al door het dak gaan is dat van vitaal belang voor de EU en haar lidstaten.
Weinig effect
De aangekondigde afsluiting van een deel van de Russische banksector van het communicatiekanaal SWIFT is een weinig effectieve maatregel. Dat de maatregelen pas twee weken na aankondiging in zullen gaan is ook een teken aan de wand. Dit geeft de Russische banksector namelijk de kans om hun internationale betalingen te regelen via banken die geen onderdeel zijn van de sancties. Gezien de grote financiële belangen zullen banken snel een omweg weten te vinden. De VS en de EU leggen dus sancties op die de Russische economie zeker raken, maar niet vernietigen.
Wat natuurlijk wel pijn doet zijn de verstoorde relaties tussen westerse financiële instellingen en de Russische financiële sector. Veel partijen weigeren nog transacties af te wikkelen met Russische instellingen, ook al zijn ze niet afgesloten van SWIFT. Dat zien we bijvoorbeeld terug op de oliemarkt. Schepen met Russische olie kunnen hun lading nergens kwijt en verzekeraars willen transporten van Russische olie niet meer verzekeren. Uit vrees voor reputatieschade boycotten steeds meer financiële instellingen, maar ook andere bedrijven, de Russische economie.
Valutareserves
Bovenop het afsluiten van SWIFT kwam een andere maatregel als een grotere verrassing: het bevriezen van de reserves van de Russische centrale bank. Van de $630 miljard aan reserves kan de centrale bank effectief $400 miljard niet meer gebruiken om bijvoorbeeld de waarde van de roebel te verdedigen. Deze maatregel lijkt dus zeer effectief, want de waarde van de roebel zakte naar een historisch dieptepunt. Toch moeten we ook bij deze maatregel kanttekeningen plaatsen. Hoewel deze blokkades op korte termijn effectief zijn, kunnen ze op langere termijn averechts uitpakken. Hoe zit dat precies?
Westerse banken hebben groot deel van reserves Russische centrale bank geblokkeerd
Outside money versus inside money
Volgens Zoltan Pozsar, financieel analist van Credit Suisse, heeft dit te maken met het idee van ‘Inside money’ versus ‘outside money’. Inside money is het geld dat door iedereen wordt gebruikt binnen het systeem. Transacties vinden plaats op de bankbalans en in de cloud. Westerse landen konden de Russische centrale bank afsluiten van het systeem, omdat het opereert binnen dit systeem van inside money. De Amerikaanse Treasuries stonden bijvoorbeeld genoteerd bij de Federal Reserve van New York en waren dus makkelijk te blokkeren. Europese banken deden hetzelfde met de Europese staatsobligaties die ze bewaren voor de Russische centrale bank. Outside money daarentegen is geld dat buiten het banksysteem staat en dus geen tegenpartij risico kent. Dat zijn bezittingen die een ander niet zomaar kan blokkeren, zoals goud en steeds vaker ook Bitcoin.
Nu de dollar door de VS steeds meer als geopolitiek wapen wordt ingezet, begint het bij steeds meer beleggers en overheden te dagen dat meespelen in de wereld van de eurodollar een privilege is dat plotseling door de VS kan worden afgepakt. Als een land of centrale bank niet voldoet aan de wensen en grillen van de VS, dan kan het dus gebeuren dat rekeningen geblokkeerd worden. Dat gebeurt niet alleen met Rusland, maar ook met landen als Iran en Venezuela. Steeds vaker wordt zichtbaar dat geld een sociale relatie is, onderhevig aan macht. Overheden kunnen wikken en beschikken over toegang tot het geldsysteem. Dat maakt heel veel partijen onrustig. Outside money wordt voor deze partijen een vluchthaven om eventuele sancties te omzeilen.
Stress op mondiale kredietmarkt neemt toe
De verstoring van het mondiale financiële systeem door sancties, stijgende energieprijzen en de prijzen van grondstoffen door de inval van Rusland in Oekraïne zorgt voor onzekerheid in de kredietmarkten. De dollarfunding wordt duurder en de dollar stijgt in waarde. Een belangrijke indicator van stress op de kredietmarkt is de FRA-IOS spread. Deze geeft het verschil weer tussen de Forward Rate Agreement (wat kost een dollarlening over drie maanden) en de Overnight Index Swap (dollarlening overnight). Als deze spread toeneemt, wordt het dus duurder om dollars te lenen. Dat brengt veel partijen in de eurodollar markt in problemen.
Schijndaadkracht
In diverse Insider artikelen hebben we al uit de doeken gedaan dat de veronderstelde daadkracht en effectiviteit van het beleid van centrale banken vooral schijn is. Het is een rookgordijn dat toezichthouders maar al te graag in stand houden. Centrale banken zijn niet meer centraal in het financiële systeem, zoals we verder uiteenzetten in ons boek Van Goud tot Bitcoin! De met veel bombarie gebrachte financiële sancties tegen Rusland zijn van eenzelfde laken een pak. Aanvankelijk schrok de wereld en Rusland kwam snel na de aankondiging met de boodschap dat het nucleaire arsenaal op scherp werd gezet. Nader bezien valt het met de effectiviteit van de maatregelen wel mee.
In de financiële sector komen prijzen en rentes tot stand door transacties tussen marktpartijen. De rol van centrale banken daarin is veel minder groot dan men over het algemeen doet voorkomen. Zo ook zijn de belangen van energiehandel en kapitaalstromen krachtiger dan het stempel dat overheden erop kunnen drukken. Wat meer pijn zal doen is de reactie van marktpartijen die in een golf van moreel haasje over aankondigen te vertrekken uit Rusland of de banden te verbreken met de Russische economie. Ze verkopen hun Russische aandelen en obligaties voor de bodemprijs aan Russische oligarchen of zelfs aan banken op Wall Street. Zo heeft pensioenfonds ABP besloten haar beleggingen in Russische bedrijven te verkopen. Mogelijke verliezen komen voor rekening van gepensioneerden en werkenden die pensioenpremie betalen.
Valutareserves tegen het licht
Op een ander vlak hebben officiële instanties overigens wel effect, zij het sterk negatief. Het opkopen van obligaties door de Fed en andere centrale banken heeft het financieel systeem onherstelbaar instabiel gemaakt. Financiële sancties van de westerse landen, en met name het blokkeren van deviezen van de Russische centrale bank, kunnen een versnelde vlucht uit het dollarsysteem veroorzaken. Centrale banken zullen hun reserves opnieuw tegen het licht houden en mogelijk uitwijken naar alternatieven. Gaan de goudvoorraden weer een rol spelen?
