De Russische president Vladimir Poetin deed onlangs opnieuw een handreiking aan Europa. In een ingezonden artikel in de Duitse krant Die Zeit stond hij stil bij de Tweede Wereldoorlog en de pogingen die daarna zijn ondernomen om Europa te herenigen. Hij beschrijft hoe Duitsland na de oorlog weer toenadering zocht tot Rusland en hoe de twee landen al in 1970 een historische overeenkomst sloten over de levering van aardgas. Een overeenkomst die vijf decennia later nog steeds wordt uitgevoerd. Wat wil Poetin precies bereiken met deze handreiking? En heeft het kans van slagen?
Hieronder volgt de volledige vertaling van het artikel dat verscheen in de krant Die Welt en op de website van het Kremlin. Onder het artikel volgt de analyse.
Een open houding, ondanks het verleden
Op 22 juni 1941, precies 80 jaar geleden, vielen de nazi's, die bijna heel Europa hadden veroverd, de Sovjet-Unie aan. Voor het Sovjetvolk begon de Grote Patriottische Oorlog - de bloedigste in de geschiedenis van ons land. Tientallen miljoenen mensen verloren het leven, het economisch potentieel van het land en zijn culturele bezittingen werden ernstig beschadigd.
Wij zijn trots op de moed en standvastigheid van de helden van het Rode Leger en de arbeiders van het thuisfront, die niet alleen de onafhankelijkheid en waardigheid van ons vaderland hebben verdedigd, maar ook Europa en de wereld hebben gered van de slavernij. Ondanks pogingen om de bladzijden uit het verleden te herschrijven die vandaag worden ondernomen, is de waarheid dat de Sovjetsoldaten niet naar Duitsland kwamen om wraak te nemen op de Duitsers, maar met een nobele en grootse missie van bevrijding. Wij houden de herinnering levend aan de helden die tegen het nazisme hebben gevochten. Wij gedenken met dankbaarheid onze bondgenoten in de anti-Hitler coalitie, deelnemers aan de verzetsbeweging, en Duitse anti-fascisten die onze gemeenschappelijke overwinning dichterbij hebben gebracht.
Na de verschrikkingen van de wereldoorlog te hebben doorleefd, zijn de volkeren van Europa er niettemin in geslaagd vervreemding te overwinnen en wederzijds vertrouwen en respect te herstellen. Zij hebben een weg naar integratie uitgestippeld om een definitieve streep te zetten onder de Europese tragedies van de eerste helft van de vorige eeuw. En ik zou willen benadrukken dat de historische verzoening van ons volk met de Duitsers die zowel in het oosten als in het westen van het moderne verenigde Duitsland wonen, een grote rol heeft gespeeld bij de vorming van een dergelijk Europa.
Ik zou er ook aan willen herinneren dat het Duitse ondernemers waren die in de naoorlogse jaren "pioniers" van samenwerking met ons land werden. In 1970 sloten de Sovjet-Unie en de Bondsrepubliek Duitsland een "deal van de eeuw" over aardgasleveringen op lange termijn aan Europa die de basis legde voor een constructieve onderlinge afhankelijkheid en de aanzet gaf tot vele toekomstige grootse projecten, waaronder de aanleg van de Nord Stream-gaspijpleiding.
We hoopten dat het einde van de Koude Oorlog een gemeenschappelijke overwinning voor Europa zou zijn. Het leek erop dat er nog maar een kleine inspanning nodig was om Charles de Gaulle's droom van één continent - niet eens geografisch "van de Atlantische Oceaan tot de Oeral", maar cultureel en beschaafd "van Lissabon tot Vladivostok" - werkelijkheid te laten worden.
Het is precies met deze logica in het achterhoofd - de logica van de opbouw van een Groter Europa, verenigd door gemeenschappelijke waarden en belangen - dat Rusland heeft getracht zijn betrekkingen met de Europeanen te ontwikkelen. Zowel Rusland als de EU hebben veel gedaan op deze weg.
Maar een andere benadering heeft de overhand gehad. Deze was gebaseerd op de uitbreiding van het Noord-Atlantisch Bondgenootschap, dat zelf een overblijfsel was van de Koude Oorlog. Het was immers speciaal opgericht voor de confrontatie van dat tijdperk.
Het was de beweging van het blok in oostelijke richting - die overigens begon toen de Sovjetleiding er daadwerkelijk toe werd overgehaald de toetreding van het verenigde Duitsland tot de NAVO te aanvaarden - die de belangrijkste reden werd voor de snelle toename van het wederzijdse wantrouwen in Europa. Mondelinge beloften uit die tijd zoals "dit is niet tegen jullie gericht" of "de grenzen van het blok zullen niet dichter bij jullie komen" waren snel vergeten. Maar er was een precedent geschapen.
En sinds 1999 hebben er nog vijf "golven" van NAVO-uitbreiding plaatsgevonden. Veertien nieuwe landen, waaronder de republieken van de voormalige Sovjet-Unie, sloten zich bij de organisatie aan, waardoor de hoop op een continent zonder scheidslijnen in rook opging. Interessant genoeg werd hiervoor gewaarschuwd in het midden van de jaren tachtig door Egon Bahr, een van de SPD-leiders, die een radicale herstructurering van het hele Europese veiligheidssysteem na de Duitse eenwording voorstelde, waarbij zowel de Sovjet-Unie als de Verenigde Staten betrokken zouden worden. Maar niemand in de Sovjet-Unie, de VS of Europa was op dat moment bereid naar hem te luisteren.
Bovendien werden veel landen voor het valse dilemma gesteld om ofwel bij het collectieve Westen ofwel bij Rusland te horen. In feite was het een ultimatum. De Oekraïense tragedie van 2014 is een voorbeeld van de gevolgen waartoe dit agressieve beleid heeft geleid. Europa steunde actief de ongrondwettelijke gewapende staatsgreep in Oekraïne. Dit was waar het allemaal mee begon. Waarom was het nodig om dit te doen? Toenmalig zittend president Janoekovitsj had alle eisen van de oppositie al ingewilligd. Waarom organiseerden de VS de staatsgreep en steunden de Europese landen die zwakmoedig, waardoor een splitsing binnen Oekraïne en de terugtrekking van de Krim werden uitgelokt?
Het hele systeem van Europese veiligheid is nu aanzienlijk verslechterd. De spanningen nemen toe en de risico's van een nieuwe wapenwedloop worden reëel. We laten de enorme kansen liggen die samenwerking biedt - des te belangrijker nu we allemaal voor gemeenschappelijke uitdagingen staan, zoals de pandemie en de ernstige sociale en economische gevolgen daarvan.
Waarom gebeurt dit? En vooral, welke conclusies moeten we met elkaar trekken? Welke lessen uit de geschiedenis moeten wij in herinnering brengen? Ik denk in de eerste plaats dat de hele naoorlogse geschiedenis van Groot-Europa bevestigt dat welvaart en veiligheid van ons gemeenschappelijk continent alleen mogelijk zijn door de gezamenlijke inspanningen van alle landen, inclusief Rusland. Want Rusland is een van de grootste landen van Europa. En wij zijn ons bewust van onze onlosmakelijke culturele en historische band met Europa.
Wij staan open voor eerlijke en constructieve interactie. Dit wordt bevestigd door ons idee om een gemeenschappelijke ruimte van samenwerking en veiligheid tot stand te brengen van de Atlantische Oceaan tot de Stille Oceaan, die verschillende integratievormen zou omvatten, waaronder de Europese Unie en de Euraziatische Economische Unie.
Ik herhaal dat Rusland voorstander is van het herstel van een alomvattend partnerschap met Europa. We hebben veel onderwerpen van wederzijds belang. Daartoe behoren veiligheid en strategische stabiliteit, gezondheidszorg en onderwijs, digitalisering, energie, cultuur, wetenschap en technologie, en de oplossing van klimaat- en milieuvraagstukken.
De wereld is dynamisch en staat voor nieuwe uitdagingen en bedreigingen. Wij kunnen het ons eenvoudigweg niet veroorloven de last van misverstanden, wrok, conflicten en fouten uit het verleden te blijven dragen. Het is een last die ons zal verhinderen ons te concentreren op de uitdagingen die voor ons liggen. Wij zijn ervan overtuigd dat wij allen deze fouten moeten erkennen en corrigeren. Ons gemeenschappelijk en onbetwistbaar doel is te zorgen voor veiligheid op het continent zonder scheidslijnen, een gemeenschappelijke ruimte voor billijke samenwerking en inclusieve ontwikkeling voor de welvaart van Europa en de wereld in zijn geheel.
Bron: Kremlin
Geopolitiek spanningsveld
De laatste jaren zijn de verhoudingen tussen Rusland en de Verenigde Staten verder op scherp gezet. Dat komt niet alleen door de ontwikkelingen in Oekraïne, maar ook door andere stappen op het geopolitieke schaakbord. Denk bijvoorbeeld aan de oorlog in Syrië. Zo besloot Poetin steun aan de regering van Assad te verlenen in de strijd tegen Islamitische Staat, terwijl de Verenigde Staten juist probeerden deze regering omver te werpen. Poetin vreesde dat Syrië net als Libië uit elkaar zou vallen en besloot daarom in te grijpen. Rusland dwarsboomde daarmee de geopolitieke ambities van de Obama regering, terwijl de VS voorheen gewend waren zelf de spelregels te dicteren op het geopolitieke toneel.
En dan is er nog de veelbesproken Nord Stream 2 pijpleiding, waarmee Europese landen nog meer aardgas uit Rusland kunnen importeren. Het was een heikel punt voor de Trump regering, gezien de vele sancties en dreigementen die volgden. De nieuwe Amerikaanse president Joe Biden lijkt op dit onderwerp een meer pragmatische koers te volgen, want hij noemde de sancties van zijn voorganger onlangs nog contraproductief. Nieuwe represailles tegen bedrijven die werken aan de gaspijpleiding zouden de relatie met Europese bondgenoten schaden, zo oordeelde de Amerikaanse president. Een hoopgevend signaal, net als de ontmoeting tussen Biden en Poetin eerder deze maand.
De Europese positie ten aanzien van Rusland is meer verdeeld. Vorige week stelde de Duitse bondskanselier Angela Merkel naar aanleiding van een gesprek met Poetin nog voor om de Russische president uit te nodigen bij een bijeenkomst van Europese regeringsleiders. Ze kreeg daarvoor steun van de Franse president Emmanuel Macron, die al langer aanstuurt op een normalisering van de relatie met Rusland. Het voorstel werd echter niet geaccepteerd door andere Europese regeringsleiders. Tot teleurstelling van Merkel, die hoopte op een 'moediger besluit'.
Komt er een toenadering tussen Europa en Rusland?
De relatie tussen Rusland en het Europa blijft moeizaam, voornamelijk door de ontwikkelingen in Oekraïne en de verdere uitbreiding van de NAVO over de afgelopen twintig jaar. Toch zijn er in economisch opzicht veel voordelen te halen uit een goede handelsrelatie. Zo beschikt Rusland over de energiebronnen - olie en gas - die de Europese economie nodig heeft om te groeien. Het feit dat energiebedrijven uit verschillende Europese landen samen met het Russische Gazprom gewoon verder bouwen aan de Nord Stream 2 pijpleiding toont aan dat de economische belangen groot zijn. Ondanks de Amerikaanse druk hebben de betrokken Europese landen het project altijd verdedigd als zijnde een puur economisch project.
Economische cijfers bevestigen dat Rusland sterk verweven is met Europa. De laatste jaren heeft China weliswaar de koppositie ingenomen als belangrijkste exportbestemming van Rusland, maar Nederland, het Verenigd Koninkrijk en Duitsland komen nog altijd op plaats twee, drie en vier. Ook importeert Rusland veel goederen uit Europa, zoals auto's, machines en (tot de komst van economische sancties) landbouwproducten. Door deze belangen blijft er een wederzijdse afhankelijkheid bestaan tussen Europa en Rusland. Dat is anders voor de Verenigde Staten, die veel minder handel drijven met Rusland en dus andere belangen hebben dan Europa. Sterker nog, vanuit geopolitiek perspectief bezien is een sterke alliantie tussen Rusland en Europa juist bedreigend voor de Verenigde Staten.
De Britse geograaf Halford John Mackinder concludeerde in 1904 in zijn 'Heartland' theorie al dat een duurzaam Euraziatisch bondgenootschap tussen Europa en Azië een bedreiging zou kunnen vormen voor de hegemonie van een maritieme macht zoals het toenmalige Britse rijk. Deze theorie geldt sinds de Tweede Wereldoorlog nog meer voor de Verenigde Staten, wat eveneens en maritieme macht is. Het verhinderen van een nauwe samenwerking tussen Europa en Rusland is daarom altijd leidend geweest voor het buitenlandse beleid van de Verenigde Staten. Dat kan ook verklaren waarom de Verenigde Staten graag haar invloedssfeer via de NAVO verder naar Europa wilden uitbreiden.
Geld, goud en geopolitiek
Poetin kent de geopolitieke belangen van de Verenigde Staten en zoekt daarom vooral in economisch opzicht meer toenadering. De aanleg van de Nord Stream 2 is daarin een belangrijke stap, maar ook de adoptie van de euro als internationale handelsmunt kan daarin een rol spelen. Naarmate de macht van de Verenigde Staten verder afbrokkelt en het dollarmonopolie zwakker wordt kan de euro een grotere rol gaan vervullen als alternatieve wereldmunt.
Het lijkt erop dat Poetin voor een langetermijnstrategie heeft gekozen, waarin hij de economische risico's voor zijn eigen bevolking zoveel mogelijk wil verkleinen. Dat doet hij niet alleen door op economisch vlak meer toenadering te zoeken tot China, maar ook door de internationale reserves verder te diversifiëren. De laatste jaren heeft Rusland al een groot deel van haar dollarreserves afgebouwd en ingeruild voor euro's en Chinese yuan. Ook heeft het land haar goudvoorraad de afgelopen twintig jaar flink uitgebreid en waardeert de centrale bank haar goudvoorraad sinds 2006 tegen actuele marktprijs, net als de Europese Centrale Bank dat doet sinds de lancering van de euro in 1999.
Rusland wacht nog steeds geduldig op Europese toenadering, maar tot op heden zonder veel succes. Poetin stelde in 2001 al eens voor dat Rusland onderdeel zou kunnen worden van de NAVO. In 2010 hield hij de mogelijkheid open dat Rusland op een dag de euro zou kunnen invoeren om de machtspositie van de dollar te verkleinen. In beide gevallen kwam daar er uiteindelijk niets van terecht. Door de verslechtering van de geopolitieke verhoudingen heeft Rusland de laatste jaren diverse stappen gezet om zich te beschermen. Niet alleen in economisch, maar ook in militair opzicht. Dat wordt bevestigd door onderstaande tweet, die een dag na publicatie van dit artikel verscheen.
Is Europa nu aan zet om de relatie met Rusland te herstellen? En misschien nog wel belangrijker: Zullen de Amerikanen dat toestaan?
