Bij Geotrendlines hebben we al diverse keren gewezen op de grote economische effecten van het Coronavirus (Covid-19). In de eerste drie artikelen hebben we de Mexicaanse griep gevolgd. Dat was tot voor kort de laatste grote virusepidemie, die precies elf jaar geleden op het dieptepunt van de aandelenbeurzen uitbrak. In deze reeks artikelen uit de serie gingen we uitgebreid in op de allergrootste en meest verschrikkelijke viruspandemie, de Spaanse griep. Deze brak ruim een eeuw geleden uit en eiste wereldwijd circa 50 miljoen slachtoffers.
Hoogleraar virologie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, Marion Koopmans, deed op 11 maart een belangrijke uitspraak inzake het coronavirus. Volgens haar komt het virus "in ernst het meest overeen met de Spaanse griep". Een constatering waar wij het helemaal mee eens zijn. Dat maakt de Spaanse griep actueler dan ooit. Maar de grote vraag is: wat gebeurde er toen? In de wereld, maar ook in Nederland. En wat had het Amsterdamse aardappeloproer, de befaamde eenheidsworst, het oproer in de Harskamp en de revolutie van Troelstra hier mee te maken?
Hieronder volgt het laatste deel van onze serie over de Spaanse griep. Heeft u de vorige delen gemist? Klik dan hier voor deel 1, hier voor deel 2 en hier voor deel 3.
[vervolg]
De universiteit van Groningen biedt tegen de verwachting in toch hulp, en stuurt twee medische studenten naar Emmen toe. De nood blijft echter hoog. Bovendien krijgt een van de studenten al snel zelf griep. Intussen blijven uit het hele land de aanvragen voor artsen binnenstromen op het Geneeskundig Informatiebureau in Amsterdam.
Van 1 oktober tot 5 november komen daar 117 verzoeken voor hulp binnen, waarbij aan 51 aanvragen niet kan worden voldaan. Herhaalde oproepen van het Bureau aan artsen om zich te melden leveren niets op. Moedeloos noteert Kootstra: ‘Velen sterven zonder geneeskundige hulp. Lijken worden begraven zonder doodschouw. Toestand gaat alle beschrijving te boven. Alle pogingen door tussenkomst van minister, Commissaris Koningin, bij rode kruis en gezondheidsraad om hulp nog vruchteloos.’
Artsen arriveren
Op 9 november stelt het leger dokters beschikbaar om het tekort aan huisartsen op te vullen. En een deel van de benzinevoorraad komt vrij zodat artsen hun patiënten kunnen blijven bezoeken. Ook besluit de minister van Landbouw voor de komende vier weken de autobenzineprijs met de helft te verlagen.
Op 14 november arriveren er twee artsen en twee officieren van gezondheid in Emmen. Op 18 november bericht Kootstra aan de Commissaris der Koningin dat in zijn gemeente dertien doktoren en twee pleegzusters werkzaam zijn terwijl er nog een derde wordt verwacht. Hij schrijft: ‘Op mijn rondreis gisteren door de gemeente bleek o.m. ook dat thans tamelijk goed in de geneeskundige dienst voorzien is’. Ook heeft hij genoeg geneesmiddelen ontvangen.
In november 1918 overlijden in Emmen 366 inwoners, tegen 26 een jaar eerder. Dagelijks sterven er gemiddeld dertien patiënten. De Emmer Courant, die twee keer per week met vier pagina’s nieuws komt, is bijna de hele maand voor de helft gevuld met overlijdensadvertenties. Diverse keren per dag wordt er een uitvaartdienst gehouden. Grafdelvers kunnen niet zoveel doden tegelijk begraven. Leden van één gezin of zelfs hele gezinnen bezwijken in korte tijd aan de Spaanse griep.
Toch wordt het griepdrama overschaduwd door politiek-militaire gebeurtenissen: de rellen in de Harskamp, de revolutie van Troelstra, de vlucht van Wilhelm II en de afgesloten wapenstilstand. Niet alleen de griep grijpt verder om zich heen, ook de geallieerden rukken op en waren bezig met een groot offensief. Het Duitse leger trekt zich massaal en plunderend terug. Veel Fransen en Belgen vluchten naar Nederland waar langs de grens noodziekenhuizen worden opgericht om de uitgeputte en zieke mensen op te vangen. Wat tot een nog groter tekort aan artsen leidt.
Herrie op de Harskamp
Opperbevelhebber C.J. Snijders is bang dat het Duitse leger zich via Limburg naar het vaderland terugtrekt en daarmee Nederlands grondgebied zal schenden. Daarom worden alle verloven ingetrokken. Alle soldaten moeten zich in hun kazernes paraat houden. Niemand mag naar huis. Dat vergroot de ontevredenheid onder de Nederlandse militairen nog meer. Ze leven immers op het verlof. Bovendien zijn ze het leger na vier jaar zat evenals het slechte eten. Het enige wat ze willen is naar huis, maar dat is nu verboden.
In de Harskamp, een kazerne op de Veluwe met 2.100 militairen, voornamelijk Drentse jongens, breken op 25 oktober rellen uit. Zij plunderen de kantine en steken die in brand evenals vier andere barakken. Ook in andere legerplaatsen is het onrustig zoals in: Vlissingen, Utrecht, Amersfoort, Zwolle, Geertruidenberg, Den Bosch en Den Helder.
De soldaten komen in opstand om hun ontevredenheid te uiten over de lange duur van de mobilisatie, de ingetrokken verloven en het slechte eten in het leger. Toch zijn de rantsoenen in het leger altijd hoger geweest dan voor de burgerbevolking. Producten die voor de burgers al lang niet meer te krijgen zijn, zoals koffie, thee en chocola, zijn voor de militairen nog beschikbaar. Bovendien blijken zij begin november zelfs meer dan het dubbele aan voedingsmiddelen te krijgen dan de gemiddelde burger.
De regering besluit direct een onderzoek in te stellen. De socialistische voorman Pieter Jelles Troelstra eist op 5 november dat Snijders aftreedt omdat de opperbevelhebber de zaak niet onder controle heeft.
Revolutie
Vrijdag 8 november nemen in Beieren de socialisten onder leiding van Kurt Eisner de macht over en wordt koning Ludwig III van Beieren afgezet. In veel Duitse steden grijpen opstandige raden van soldaten en matrozen de macht. Zij roepen de republiek uit.
De angst bestaat dat de opstand in Duitsland naar Nederland overslaat. In Amsterdam timmeren winkeliers hun ruiten dicht met houten schotten, uit vrees voor rellen en plunderingen. De burgemeester van Rotterdam, Alfred Zimmerman, vreest ook het ergste. Hoewel hij als liberaal de socialisten als zijn aartsvijanden beschouwt is hij bereid tot overleg, omdat hij ervan overtuigd is dat Europa ten onder gaat en dat de revolutie ook Nederland zal treffen. Alleen door samen te werken met de revolutionairen kan volgens hem een burgeroorlog en een machtsvacuüm worden voorkomen.
Op 10 november, hoort Troelstra dat keizer Wilhelm II is afgezet en naar het neutrale Nederland is gevlucht en de socialist Friedrich Ebert de macht heeft overgenomen. De Duitse revolutie is succesvol. Duitsland is een republiek geworden. Het lijkt of niet alleen de Duitse, maar de hele Europese orde op instorten staat. Eindelijk is het zover. Troelstra ruikt zijn kans. Hij is er van overtuigd dat een opstand ook in Nederland mogelijk moet zijn.
Wapenstilstand
Op 11 november om precies 11.00 uur sluiten de nieuwe Duitse machthebbers een wapenstilstand met de geallieerden die een eind maakt aan de oorlog. Na vier jaar, drie maanden en een paar dagen komt er een eind aan deze verschrikkelijke oorlog. Maar de vreugde wordt al gauw getemperd door de verhalen over revolutie.
In Rotterdam is een bijeenkomst waar Troelstra zal spreken. De arbeiders stromen massaal toe vol verwachting wat hij gaat zeggen omdat in Duitsland de socialisten al aan de macht zijn. Onder het publiek bevinden zich ook veel militairen. Als Troelstra de zaal betreedt, stijgt er een oorverdovend applaus en gejuich op uit de menigte. De geestdrift slaat over op Troelstra, die geëmotioneerd en nogal onbezonnen tijdens zijn redevoering verklaart dat de heersende klasse heeft afgedaan.
Op 12 november, plaatst Het Volk de rede van Troelstra op de voorpagina. Troelstra zelf herhaalt zijn revolutionaire boodschap tijdens een urenlange, briljante rede in de Tweede Kamer. Daar spreekt hij de historische woorden: ‘Uw stelsel, mijn heren, uw burgerlijk stelsel, is langzamerhand vermolmd en verrot.’ Volgens hem kan de regering niet langer vertrouwen op politie en leger. Ze mist de macht en het recht nog langer aan te blijven. De heren moeten de macht overdragen aan de vertegenwoordigers van de arbeidersklasse. Zo niet, dan zullen deze zelf de macht grijpen.
Wegens de wapenstilstand, de ontevredenheid in het leger en het toenemende aantal griepdoden onder de militairen besluit de regering het leger zo snel mogelijk te ontbinden. Een dag na het staakt-het-vuren maakt ze in de Kamer bekend dat 122.000 van de 237.000 gemobiliseerden onmiddellijk naar huis mogen. Ook stelt de regering een manifest op waarin het een dringend beroep doet op de Nederlandse bevolking om trouw te blijven aan het wettige bestuur en de koningin. De regering zal op haar beurt de militaire voorraden ter beschikking stellen van de bevolking en voor petroleum zorgen. Het broodrantsoen gaat van 200 naar 280 gram. De broodkwaliteit neemt toe. De vleesvoorziening verbetert door de massale slachting van paarden en schapen.
Revolutie mislukt
Er zijn afspraken gemaakt met de geallieerden voor de levering van onder andere: duizend ton benzine, zeventienhonderd ton soda en zeep, tweeduizend ton cacao, zesduizend ton petroleum, veertigduizend ton graan en vijftigduizend ton tarwe. Maar staat er dan in vetgedrukte letters: ‘Alle schikkingen met het buitenland worden op losse schroeven gezet als het wettig gezag wordt aangetast.’ Van dit manifest laat de regering ’s nachts een half miljoen exemplaren drukken en door het hele land verspreiden. Dezelfde nacht vinden in Rotterdam en Den Haag rellen plaats.
Het volk blijkt helemaal niet gediend van Troelstra en wil alleen maar werk en eten. De arbeidersopstand blijft uit. Er breekt geen revolutie uit, er komt geen republiek en ons blijft behalve de oorlog, ook de opstand bespaard. Troelstra doet zelf ook geen poging de arbeiders in actie te laten komen. Hij verwacht dat de burgerij vrijwillig de macht zal overdragen aan de arbeidersklasse. Maar dat gebeurt niet. Bovendien hebben vooraanstaande socialisten te kennen gaven geen revolutie te willen. De arbeiders zelf zijn zeer ontevreden over de distributie en de schaarste en duurte van de levensmiddelen. Maar hun ontevredenheid gaat niet zover dat het politieke systeem op de helling moet. Troelstra rest niets anders dan op 14 november in de Kamer toe te geven dat hij zich vergist heeft.
Troelstra stort in – spottend wordt gezegd dat hij de ‘Duitse griep’ heeft – en overweegt zelfs even zelfmoord te plegen. Hij vertrekt naar Zwitserland om weer op krachten te komen. Het resultaat van zijn ‘vergissing’ is dat zijn politieke rol vrijwel is uitgespeeld.
Oranje boven
De burgerij komt met de schrik vrij en organiseert bijeenkomsten om dit te vieren. De protestanten komen bij elkaar in het Amsterdamse Concertgebouw. Twaalf- tot achttienduizend katholieken komen samen in het Stadion in Amsterdam. In Den Haag zagen de straten zwart van de mensen die Koningin Wilhelmina, prins Hendrik en de 9-jarige prinses Juliana toejuichen in hun tocht naar het Malieveld waar wel veertigduizend mensen hen opwachten.
Eind november neemt de griep af en lijkt het ergste voorbij, hoewel het virus hier en daar toch opnieuw de kop opsteekt. In Den Haag bijvoorbeeld, waar op 3 december de scholen nogmaals dicht gaan. Ook in Emmen loopt het aantal sterfgevallen terug. In december zelfs meer dan drie kwart. Het ergste leed is geleden. Vanaf 2 december gaan in Emmen de scholen weer open. Vanaf 13 december mag de markt weer worden gehouden en sinds 17 december is het weer toegestaan de kerkklokken te luiden. Twee dagen later vertrekken de twee verpleegsters van het Rode Kruis en de eerste militaire geneeskundige uit Emmen.
Ook in de rest van Drenthe en Nederland zwakt de epidemie af en komt het ‘normale’ leven langzaam weer op gang. Zijn in november nog 10.645 bewoners in Nederland aan de griep overleden, in december zijn het er ‘slechts’ 2.885: bijna driekwart minder. Het totale aantal griepdoden in Nederland komt daarmee op 17.553. Hier moet nog het aantal gevallen aan worden toegevoegd van mensen die door complicaties van de Spaanse griep, zoals longontsteking, zijn overleden. Dan zijn er in totaal 31.000 mensen gestorven. Wereldwijd wordt het totale aantal griepdoden geschat op 50 miljoen. Een verschrikkelijk aantal en een veelvoud van het aantal dodelijke militaire slachtoffers uit de Eerste Wereldoorlog.
