De Verenigde Staten gebruiken de Amerikaanse dollar in toenemende mate als geopolitiek wapen. Afgelopen jaren zijn verschillende landen al geconfronteerd met een blokkade van deelname aan het mondiale dollarsysteem. Ook is er sprake geweest van het bevriezen of confisqueren van goud en deviezen, denk aan het goud van Venezuela en valutareserves van Iran.
Dit speelt niet alleen op institutioneel niveau, ook burgers kunnen worden opgeschrikt door het bevriezen van hun bankrekeningen. Geld in het algemeen en de dollar in het bijzonder worden steeds vaker ingezet als strijdwapen. Wat zijn in de laatste jaren de voorbeelden van deze inzet? Waarom gebeurt het steeds vaker en wat zijn de mogelijke gevolgen ervan?
Eerst een korte achtergrondschets. In het tweede deel van ons boek ‘Van Goud tot Bitcoin!’ beschrijven we de rol van de Amerikaanse dollar in de wereldpolitiek:
“De Amerikaanse dollar is wereldreservemunt. De internationale handel draait al een aantal decennia op in dollar genoteerde kredietfaciliteiten. Dollarfinanciering wordt gebruikt voor kredietverlening, handelsactiviteiten en speculatie. De dollar is zelfs leningen tussen niet-Amerikaanse partijen gaan domineren. Een groot deel van de internationale bedrijfsinvesteringen wordt gefinancierd met dollarleningen. Wereldwijd staan er inmiddels biljoenen dollars uit aan leningen waarin de VS echter geen enkele rol spelen.
De dominante rol van de dollar in de wereld geven de VS erg veel macht. Het is een geopolitieke machtsfactor van belang. De dollar kan zelfs worden gebruikt als wapen. En dat doen de VS dan ook. Zonder dat de VS actief haar leger hoeft in te zetten, kunnen buitenlandse mogendheden worden gedwongen hun beleid ten aanzien van de VS of een van haar bondgenoten te wijzigen. De VS kunnen namelijk landen compleet afsluiten van het mondiale bancaire circuit. Dat heeft onmiddellijk gevolgen, omdat bijvoorbeeld olie moet worden afgerekend in dollars. Geen dollars? Geen olie.”
Geopolitiek van de dollar
De dollar geeft de VS dus ongekende macht op het geopolitieke toneel. De VS gebruiken deze macht om hun belangen te behartigen en wereldzeeën te kunnen bewaken. Dit brengt internationaal een zekere stabiliteit, waardoor de wereldhandel ongestoord kan plaatsvinden. Bovendien is het financiële systeem open en gedereguleerd, iedereen heeft toegang tot de vrije kapitaalmarkt. Gebruik ervan is een vanzelfsprekendheid. Geld is als het ware neutraal. Of toch niet?
De afgelopen jaren hebben de Amerikanen de dollar steeds meer als wapen ingezet, zoals we in de inleiding al schreven. De VS grijpen steeds vaker naar de mogelijkheid om landen af te sluiten van het dollarsysteem. Zeer recent is daarin een nieuwe stap gezet, namelijk het bevriezen van valutareserves van de Russische centrale bank. Centrale banken zijn nu ook betrokken bij dit politieke steekspel van sancties. Dat is een grote schok, want deze instituten waren tot voor kort altijd neutraal.
Hieronder volgt een aantal voorbeelden van afgelopen jaren waar de VS het blokkeren van toegang tot het financieel systeem heeft ingezet om haar eigen politieke en economische belangen na te streven.
Iran
Het grote publiek heeft voor het eerst in 2012 kennis gemaakt met de inzet van de dollar als wapen. In dat jaar draaiden de VS Iran de duimschroeven aan. Het land was actief bezig met het verrijken van nucleaire splijtstof, volgens de Amerikaanse regering voor de vervaardiging van atoomwapens. Iran is een grote olieproducent. Om het land hard te raken sanctioneerden de VS de verkoop van olie aan het buitenland. Landen die dit verbod omzeilden, werden afgestraft. Tevens werd het Iraanse banksysteem afgesloten van deelname aan SWIFT.
De draconische maatregelen hadden effect. Iran verarmde snel, de binnenlandse valuta crashte en een opstand onder de bevolking dreigde. De olieboycot en de sancties zijn anno 2022 nog niet steeds opgeheven, maar de weg naar de onderhandelingstafel is gevonden. De VS zoekt namelijk alternatieven voor Russische olie en heroverweegt daarom haar sanctiebeleid ten opzichte van andere landen, waaronder Iran.
Venezuela
Een ander land dat in 2014 en 2017 te maken kreeg met sancties is Venezuela. De VS besloten de import van olie uit het land op te schorten, wat voor een onmiddellijke daling van de welvaart zorgde. Ook bevroren de VS alle op haar grondgebied gestalde Venezolaanse activa. Bedrijven in Venezuela konden opeens niet meer bij hun dollartegoeden komen. Bovendien is de fysieke goudvoorraad van bijna $2 miljard buiten het bereik gehouden van de Venezolaanse centrale bank. Een deel van de goudvoorraad is gestald bij de Bank of England. In het kader van internationale sancties en een verschil van inzicht in wie het leiderschap draagt in Venezuela is door de Britse rechtbank besloten dat de goudvoorraad bevroren blijft tot nader order.
Afghanistan
De Taliban heeft onlangs het leiderschap overgenomen in Afghanistan. Dit gebeurde in augustus 2021 na een dramatisch verlopen terugtocht en evacuatie van Amerikaanse troepen en westerse diplomaten uit de hoofdstad Kabul. Vrijwel onmiddellijk volgden economische sancties. De $9,5 miljard aan deviezen waarover de Afghaanse centrale bank nog beschikte, werden door de VS geblokkeerd. Op 12 februari jl. tekende President Joe Biden een Executive Order waarin het geld werd herverdeeld naar Amerikaans idee, de facto een confiscatie van de deviezen. Deze actie kwam als een schok binnen in de wereld van centrale banken. Dit was nog nooit vertoond en het luidde een nieuwe periode in van monetaire onzekerheid.
Canada
Niet alleen tegoeden van banken en centrale banken kunnen worden geblokkeerd. Ook burgers van een westers land kan het inmiddels overkomen. In Canada kregen demonstrerende vrachtwagenchauffeurs in Ottawa en hun sympathisanten te maken met vergaande financiële repressie. Een bedrag van $10 miljoen bestemd voor de demonstrerende vrachtwagenchauffeurs werd bevroren en aanvankelijk zelfs bestemd voor een heel ander doel. Dit laatste werd teruggedraaid, maar het was nog niet het einde van de rel rondom het geld. De premier Justin Trudeau besloot om bankrekeningen van zowel demonstrerende vrachtwagenchauffeurs als die van hun donateurs te bevriezen. Ook werd getracht cryptotegoeden te bevriezen. Het resulteerde in korte maar hevige ‘technische problemen’ bij de vijf grootste Canadese banken (een bankrun?). Een aantal dagen later werd de maatregel teruggedraaid. De schrik zat er echter goed in.
Rusland
Toen kwam de inval van Rusland in Oekraïne. Vrijwel onmiddellijk volgden forse financiële sancties. We schreven eerder dit artikel over de effecten van deze sancties. In het kort komt het hierop neer: een deel van de Russische banksector zal vanaf 12 maart van SWIFT worden afgesloten. Meest in het oog springende feit was de bevriezing van deviezen van de Russische centrale bank door de VS. Daarmee is het grootste deel van de deviezen, ruim $400 miljard, niet meer beschikbaar om de vallende roebel te verdedigen.
Het bleef niet bij overheidssancties. Veel westerse bedrijven staken hun Russische activiteiten. Zo schorten Mastercard en Visa hun zakelijke activiteiten in Rusland op, waardoor consumenten en bedrijven van de ene op de andere dag geen gebruik meer kunnen maken van hun kredietlimiet voor internationale betalingen. Binnenlandse betalingen blijven wel functioneren, omdat de centrale bank van Rusland de laatste jaren een eigen betaalsysteem heeft ontwikkeld. Anders was de impact nog veel groter geweest.
Liquiditeitscrisis
Al deze voorbeelden laten een patroon zien en het zal niet zonder gevolgen blijven. De gerespecteerde analist Zoltan Pozsar van Credit Suisse waarschuwde dat er na het bevriezen van de deviezen van de Russische centrale bank op de korte termijn een liquiditeitscrisis zou plaatsvinden. Dat is wat we momenteel om ons heen zien ontvouwen. Zo schortte de Londen Metals Exchange (LME) de handel in nikkel op, nadat de prijs ervan met 250% was gestegen. Meerdere partijen, waaronder een grote Chinese bank, konden niet aan hun margeverplichtingen voldoen. Dit kan een domino-effect teweeg brengen in andere sectoren.
De echt grote problemen manifesteren zich echter pas op de wat langere termijn. Pozsar introduceerde de begrippen ‘Inside money’ en ‘outside money’ om dit te verduidelijken. 'Inside money' is het geld dat iedereen binnen het systeem gebruikt. Transacties vinden plaats op rekeningen en balansen van banken en brokers en zijn genoteerd in digitale vorm. Westerse landen konden de Russische centrale bank afsluiten van het systeem, omdat het opereert binnen dit systeem van 'inside money'. 'Outside money' daarentegen is geld dat buiten het banksysteem staat en dus geen tegenpartij risico kent. Dat zijn bezittingen die een ander niet zomaar kan blokkeren, zoals goud en steeds vaker ook cryptomunten als Bitcoin.
Multipolair geld
Poszar stelt dat de integriteit van inside money door het verregaande sanctiebeleid fundamenteel is aangetast. In de toekomst kunnen centrale banken er niet meer blind op vertrouwen dat ze onafhankelijk en zonder belemmeringen kunnen optreden. Op het lijstje hieronder zien we de top tien van landen met de meeste dollardeviezen. Al deze landen weten vanaf nu dat ze naar de pijpen van de VS moeten dansen, willen ze niet worden uitgesloten van het dollarsysteem. De dollar is dus echt een nieuw wapen in de geopolitieke verhoudingen. Het zal de transitie richting een multipolair geldsysteem versnellen.
Landen met de grootste dollarreserves
Een land of centrale bank moet voldoen aan de wensen en grillen van de VS. Dat is geen zeldzaamheid meer, zoals we in de voorbeelden hierboven hebben gezien. De afgelopen jaren heeft de VS de dollar steeds vaker als geopolitiek wapen ingezet. Maar ook burgers zijn geconfronteerd met grote onzekerheid rondom het gebruik van hun eigen bankrekening. Steeds meer mensen en instituties worden nu wakker. De beschikking over geld is een privilege dat wordt verleend. Bezit en gebruik van geld zijn niet neutraal en het tegenpartij risico blijkt groter dan gedacht.
Op de korte termijn zal de volatiliteit in financiële markten toenemen. Ongelukken zoals de kredietcrisis in 2008 en de coronacrisis in maart 2020 zijn niet uit te sluiten. Dat een belangrijke metaalbeurs de handel van een belangrijke grondstof heeft stilgelegd na een ongekende prijsstijging is een teken aan de wand. Maar er zijn ook belangrijke implicaties voor de langere termijn. Het dollarsysteem loopt op z’n laatste benen. De geopolitieke macht van de dollar die de VS konden aanwenden is tanende. De tijd van lineair denken is voorbij. We zitten in een tijd van transitie en dat zal gepaard gaan met oplopende geopolitieke spanningen, rantsoeneringen en mogelijk zelfs voedselopstanden.
