2020 is een historisch jaar. De hele wereld en ook de hele Nederlandse samenleving wordt op zijn kop gezet door de Covid-19 noodmaatregelen. Het coronavirus veroorzaakt niet alleen een grote maatschappelijke, maar ook een grote financieel-economische crisis.
De polarisatie in de politiek en de samenleving neemt grote vormen aan, evenals de tegenstelling tussen burgers en bestuurders, tussen ‘haves’ en ‘have-nots’ en tussen de mainstream media en social media. Overheden dwingen burgers vanwege de coronacrisis met lockdowns in een dwangbuis die hun maatschappelijke en sociale betrekkingen sterk beïnvloedt en beperkt.
Voor bijna iedereen waren lockdowns een totaal nieuw begrip. Laat staan wat we er ons bij voor moesten stellen. Weinigen weten echter dat Nederland tijdens de jaren 1914 – 1918 helemaal op slot zat. Een soort van lockdown die de liberale regering - net als nu - dwong hard in te grijpen in het financieel-economische en maatschappelijke leven. Overheidsmaatregelen die een zeer ingrijpende invloed hadden op de mensen, de maatschappij en de economie. Een maatschappij onder druk die veel overeenkomsten vertoont met de huidige tijd.
In deze nieuwe serie gaan we kijken wat er destijds gebeurde in Nederland, welke maatregelen er werden genomen en hoe Nederlanders hierop reageerden. Daarbij komen kwesties aan bod die ook nu spelen, zoals: paniek, angst, hamsteren, overheidsmaatregelen, politieke beslissingen, polarisatie, vluchtelingen, vergroting kloof rijk-arm, sterk toenemende staatsschuld, energie, economie en pandemie.
Terugblik
In het eerste deel zagen we hoe de paniek en angst toesloegen en Nederland een groot gekkenhuis leek. Dat dwong de Nederlandse regering direct hard in te grijpen en het land op slot te zetten. Het tweede deel toonde hoe een unieke politieke eensgezindheid veranderde in onenigheid. Het grote vluchtelingenprobleem, de handhaving van de neutraliteit en de oplopende staatsschuld veroorzaakten tweespalt bij bestuurders en burgers.
In het derde deel zagen we hoe de tegenstellingen toenamen, evenals het verschil tussen rijk en arm en hoe de regering de burgerlijke vrijheden steeds sterker beperkte. In het vierde deel zagen we de ontevredenheid van de Nederlandse bevolking toenemen. Het vijfde deel ging over het visserijconflict tussen Nederland en Groot-Brittannië, de stijgende schaarste en almaar ingrijpendere lockdown-maatregelen.
In het zesde deel zagen we de toestand in Nederland vlug verslechteren. In het zevende deel beschreven we dat de Verenigde Staten zich mengden in de oorlogsstrijd en de verregaande gevolgen die dat had, niet alleen voor de oorlog maar ook voor het neutrale Nederland dat te maken kreeg met het bekende Amsterdamse Aardappeloproer. Dit deel laat zien hoe het leven in Nederland verslechterde mede door toedoen van de Russische revolutie en vorderingen van de Verenigde Staten.
Begin 1918
Begin 1918 werd het leven steeds moeilijker. Het brandstoffenrantsoen was onvoldoende, het broodrantsoen ontoereikend en de prijzen van alle levensbehoeften – als die al te krijgen waren – stegen schrikbarend. In 1918 zouden de kosten van levensonderhoud met 38 procent stijgen, terwijl de lonen gemiddeld ‘slechts’ 18 procent omhoog gingen. De winter van 1917-1918 was evenals de voorgaande winter zeer koud. Naarmate de kou aanhield, steeg de schaarste aan brandstof.
Het verzet tegen het distributiebeleid nam verder toe. Begin februari werd in Groningen en Rotterdam betoogd en vond in Amsterdam een grote demonstratie plaats tegen de prijs en schaarste van de levensmiddelen. Iedereen klaagde erover en de kosten stegen schrikbarend. Waren deze in 1916 begroot op 80 miljoen gulden, in 1917 was dat al 350 miljoen gulden en voor 1918 dacht het ministerie van Landbouw nog meer nodig te hebben.
Slachtverbod
De boeren toonden zich ook ontevreden. Het toenemende tekort aan veevoer dreigde het vee te verhongeren en daarom begonnen veel boeren hun koeien en varkens te slachten. Daardoor dreigde er op den duur een tekort te ontstaan aan melk en vlees. De regering stelde in februari een slachtverbod in en liet op markten slachtvee in beslag nemen tegen de vastgestelde maximumprijs. De varkensstapel was in maart geslonken tot een vijfde aan het begin van de oorlog. Wat er was overgebleven slachtten en verkochten de boeren zelf. Illegaal. De overheid stuurde daarom controleurs op pad om illegaal varkensvlees op te sporen en in beslag te nemen.
Russische revolutie
In Rusland waren eind 1916 de levensmiddelen gerantsoeneerd. Eerst brak er een hongeropstand uit die uitgroeide tot een politieke beweging, waarbij ook de soldaten zich aansloten die de macht opeisten. Zij riepen massaal dat tsaar Nicolaas II moest aftreden, die dat midden maart ook deed. Er werd een voorlopige regering gevormd. In oktober 1917 kwamen met hulp van de Duitsers de bolsjewieken, aangevoerd door Vladimir Lenin aan de macht. Zij vormden een nieuwe Sovjet-regering die brood, vrede en vrijheid beloofde.
[caption id="attachment_2446" align="alignleft" width="400"]
Vladimir Lenin[/caption]
Lenin en de zijnen sloten direct een voorlopige wapenstilstand met de Centrale mogendheden en kondigden aan de Russische schulden voorlopig te annuleren. Dat kwam hard aan vooral in West-Europa. Daar waren Russische staatsobligaties zeer populair als belegging, omdat ze gemiddeld 0,5 tot 1 procent meer rente opbrachten dan gebruikelijk en de Russische staat in financieel opzicht bekend stond als zeer betrouwbaar.
Na Frankrijk en Duitsland had Nederland hierin het meest geïnvesteerd. Het onheilsbericht bracht in ons land dan ook een grote schok teweeg. Niet bij de Rijkspostspaarbank en de pensioenfondsen, want die hadden geen Russische effecten omdat ze niet in het buitenland mochten beleggen. Wel bij talloze kleine, particuliere investeerders, die voor meer dan 1,2 miljard gulden – ruim 5 procent van het Nederlandse bbp – in Russische staatsschulden belegd hadden.
Na maanden van geruchten en onzekerheid kwam half februari 1918 het officiële bericht dat de Russische staatsschuld definitief werd geannuleerd. Dat betekende dat talrijke Nederlanders een grote financiële strop leden en van de ene op de andere dag financieel geruïneerd bleken te zijn.
Westelijke oorlogsfront
Begin maart sloten de Duitsers in Brest-Litowsk vrede met het nieuwe communistische bewind in Rusland. De geallieerden verloren een machtige bondgenoot en de Duitsers konden zich nu helemaal concentreren op de strijd in België en Frankrijk. Zij maakten zich op voor de laatste, beslissende slag. Het Duitse leger dat aan het Oostfront lag werd verplaatst naar het westen, waar de Duitsers dan een numerieke meerderheid zouden krijgen. Het thuisfront zorgde voor de financiering, doordat zeven miljoen Duitsers zich inschreven op de achtste oorlogsstaatslening. Deze bracht het recordbedrag van vijftien miljard mark op.
[caption id="attachment_2445" align="alignleft" width="400"]
Generaal Erich Ludendorff[/caption]
Eind maart begon generaal Erich Ludendorff het grote offensief – zijn ‘Kaiserschlacht’ – om eindelijk een beslissing te forceren in de langslepende loopgravenoorlog. Duitse eenheden braken dwars door de Franse linies heen. De Duitsers wilden de Franse en Britse troepen uit elkaar drijven en de Britten naar het Kanaal terugdringen om zo de oorlog te winnen.
De Duitsers waren succesvol en rukten op tot zestig kilometer voor Parijs. De strategie van de geallieerden was erop gericht zo veel mogelijk weerstand te bieden tot er voldoende Amerikaanse troepen waren gearriveerd – een race tegen de klok. Tot dan toe waren er nog maar 300.000 Amerikaanse soldaten in Frankrijk aangekomen.
VS vorderen schepen
In mei 1918 eiste de Amerikaanse regering van alle neutrale landen, waaronder Nederland, dat zij geen enkel Amerikaans product aan Duitsland zouden leveren. Om deze eis kracht bij te zetten, legden de VS beslag op alle Nederlandse schepen die in hun havens lagen. En omdat Groot-Brittannië hetzelfde deed, was er min of meer sprake van een economische boycot tegen het neutrale Nederland.
Dit zou tot grote problemen leiden, want Nederland was voor zijn graan, kunstmest en veevoer bijna geheel afhankelijk van de geallieerden, vooral van de VS. De geallieerden wilden deze goederen alleen exporteren als Nederland bereid was concessies te doen. Dat echter zou problemen opleveren met het steeds volgehouden neutraliteitsprincipe. Toegeven aan geallieerde eisen betekende in Duitse ogen dat Nederland zich niet meer neutraal opstelde. De Nederlandse regering protesteerde, maar legde zich erbij neer. Door de economische boycot nam de hoeveelheid geïmporteerd voedsel dramatisch af en kwam de Nederlandse voedselvoorziening nog verder in de problemen. Met alle gevolgen van dien.
Eenheidsworst
Wie geheel afhankelijk was van de officiële distributie had sinds midden 1918 vrijwel geen vlees meer gegeten. Wel was er de door de regering geïntroduceerde en spaarzaam verstrekt eenheidsworst. Daardoor kon er van 85 kilo vlees 100 kilo worst worden gedraaid.
In de zomer van 1918 was de stemming in Nederland verre van rooskleurig. De kloof tussen rijk en arm werd steeds groter. Het volk was ontevreden over het regerings- en distributiebeleid: 55 producten waren uitsluitend op de bon verkrijgbaar. De schaarste was enorm. Het waren vooral de arbeiders die er erbarmelijk aan toe waren: ondervoed, slecht gekleed en ellendig gehuisvest. Vaak woonden ze met hun veel te grote gezinnen in veel te kleine woningen.
Ook de hygiëne liet veel te wensen over. Er was een groot gebrek aan zeep en wasmiddelen waren schrikbarend duur. Dit verminderde het weerstandsvermogen van een groot deel van de bevolking. De ontevredenheid leidde overal in het land tot demonstraties en oproeren tegen het gebrek aan voedsel en de hoge prijzen. Het zorgden in de grote steden voor plundering van winkels.
Geheimzinnige ziekte
Tot overmaat van ramp verschijnen er in de Nederlandse dagbladen berichten over een geheimzinnige ziekte die is uitgebroken in Spanje, dat net als Nederland neutraal is. De ziekte lijkt zeer besmettelijk te zijn. Dat blijkt als kranten melden dat de ziekte ook in Duitsland en in Nederland is geconstateerd en zich razendsnel verspreid.
De Centrale Gezondheidsraad roept in diverse kranten de Nederlandse bevolking op om voor zo veel mogelijk verse lucht te zorgen, om zo de smetstof te verdrijven, die anders in een lokaal blijft hangen en mogelijk de besmetting overbrengt. Ook dient iedereen zoveel mogelijk lichamelijk contact te vermijden en zijn lichaam, kleding en woning zo schoon mogelijk te houden. Maar dat is gemakkelijker gezegd dan gedaan, want daarvoor is zeep nodig waaraan een groot tekort is. De hygiëne laat dan ook veel te wensen over.
Intussen wordt duidelijk dat de geheimzinnige ziekte de griep betreft die onder deze ideale onhygiënische omstandigheden steeds verder om zich heen grijpt. Vooral soldaten blijken vatbaar voor het griepvirus, doordat zij dag en nacht dicht bijeen leven in de kazernes.
Klik hier voor deel 9.
