De laatste jaren zijn de spanningen tussen Rusland en het westen flink toegenomen. De westerse wereld bekritiseert Rusland van het verspreiden van desinformatie, censuur en het onderdrukken van oppositiegroepen. Het zouden overblijfselen zijn van het communistische karakter van de oude Sovjet-Unie. Ondertussen dreigt het vrije en kapitalistische westen in dezelfde richting te bewegen met een machtsbeluste Democratische partij in de VS en een technocratisch bestuur in Brussel, gelijkgeschakelde media en toenemende censuur. De westerse ideologie van maakbaarheid en vooruitgang stuit op een meer pragmatisch Rusland. Zijn de rollen van de Koude Oorlog omgedraaid?
Nepnieuws en desinformatie
Sinds 2016 is er in de VS sprake van een toenemende focus op Rusland als verspreider van desinformatie en beïnvloeding van verkiezingen. Deze ideeën worden met name in Democratische hoek geventileerd, maar ook Republikeinen zijn gevoelig voor het beschuldigen van Rusland. Dat is na het beëindigen van de Koude Oorlog wel afgenomen, maar niet verdwenen.
Er zijn een aantal treffende voorbeelden van deze beschuldigingen. Wat hieraan opvalt is dat de bewijzen die de Amerikanen aandragen erg matig zijn, of zelfs berusten op leugens en desinformatie. Wat dit betreft lijkt er sprake te zijn van een belangrijke draai ten opzichte van de Koude Oorlog. Is het westen opgeschoven van pragmatisch naar ideologisch en is Rusland juist opgeschoven van ideologisch naar pragmatisch? Speelt dit een rol in de huidige oplopende geopolitieke spanningen tussen het westen en Rusland?
De laptop van Hunter Biden
Het toppunt van Amerikaanse beschuldigingen van Russische desinformatie was tijdens de aanloop naar de verkiezingen van november 2020. De Democratische Presidentskandidaat Joe Biden kreeg te maken met een serieus probleem: zijn zoon Hunter Biden bleek in 2019 een laptop te hebben gebracht bij een reparateur, maar die nooit meer te hebben opgehaald. De harde schijf van de laptop werd door de eigenaar van de shop ingeleverd bij de FBI, maar niet zonder dat hij er eerst zelf een kopie van had gemaakt. De inhoud van de laptop bleek een schat aan informatie te bevatten die de campagne van Joe Biden dermate zou hebben geschaad, dat een verkiezingsoverwinning van Donald Trump onafwendbaar zou zijn geweest.
Het liep echter anders. Het Amerikaanse publiek kreeg geen zicht op de inhoud van de laptop. Een groep van 51 (ex-)inlichtingendienst prominenten verklaarde dat de informatie een typisch staaltje van Russische desinformatie betrof. De mainstream media ging mee in deze verhaallijn van Russische inmenging in verkiezingen en besloot aan het onderwerp geen ruchtbaarheid te geven. Ook Big Tech en social media (Apple, Facebook, Twitter, Microsoft, LinkedIn) sloten zich aan bij deze insteek en censureerden alle verwijzingen naar de inhoud van de laptop. Voor degenen die het onderwerp wel serieus onderzochten, was deze censuur in moderne tijden een bijzonder schouwspel.
Pas in maart 2022 werd het onderwerp door de mainstream media opgepakt: de laptop was echt van Hunter Biden en de inhoud was daadwerkelijk compromitterend voor Hunter en de familie Biden. Twee dingen zijn hierbij van belang. Ten eerste natuurlijk waarom nu wel aandacht is voor deze kwestie. Wordt er achter de schermen aangestuurd op het aftreden van de matig functionerende Joe Biden, die de komende midterm verkiezingen voor de Democraten mogelijk fors gaat verliezen? Een ander belangrijk punt is dat het Amerikaanse publiek dus willens en wetens is voorgeschoteld dat de Russen desinformatie verspreiden, terwijl de propaganda-uitingen van de eigen politiek en media juist het probleem zijn. Is het verwonderlijk dat het vertrouwen in publieke instituties al jarenlang aan het dalen is?
De Sovjet-methode
Dat een buitenlandse mogendheid verspreider was van desinformatie om een land te destabiliseren is niet van de huidige tijd. In de tijd van de Sovjet-Unie ontwikkelde de intelligentsia en de bestuurlijke elite eenzelfde strategie. Vanaf de jaren zestig was de bevolking in de Sovjet-Unie grotendeels opgevoed binnen de kaders van het Sovjet-socialisme. Oppositie tegen deze heilsleer kon dan ook niet het resultaat zijn van een falend idee. De oppositie tegen het Sovjet-socialisme onder partijleider Chroesjtsjov werd dan ook steeds vaker aangepakt door mensen psychologisch ziek te verklaren. Het was de zogenaamde ‘profylactische methode’. Door groeiende binnenlandse en buitenlandse kritiek raakte deze aanpak echter steeds meer uit de gratie.
De groeiende interne oppositie tegen het Sovjet-socialisme kon dus niet meer worden aangepakt via de psychologische weg. Er moest een andere oorzaak voor worden aangewezen. Een laatste uitweg was om de groei van de oppositie te wijten aan buitenlandse inmenging, aldus de naar Engeland uitgewezen dissident Vladimir Bukovsky (in zijn boek ‘Judgement in Moscow’):
"Het enige wat overbleef was om alles te wijten aan imperialistische plannen. Het regime kon moeilijk toegeven dat mensen persoonlijk in staat waren om de absurditeit van het Sovjetsysteem te begrijpen. Vandaar de monotone herhaling van de formule over de plannen van vijandelijke "speciale diensten" en "ideologische centra" die ons zogenaamd controleerden in elk document dat betrekking had op onze activiteiten."
De economie stagneerde en het bestuur was corrupt en nepotistisch. De media vertelden een verhaal dat mensen in de Sovjet-Unie niet konden begrijpen, omdat ze om zich heen een heel andere werkelijkheid zagen. Er ontstond een steeds grotere kloof tussen de werkelijkheid en de mooie praatjes van de Sovjet-elite. Groeiend wantrouwen door de toename van interne oppositie bracht de Sovjet-elite ertoe om de schuld te leggen bij buitenlandse inmenging. Tijdens de Koude Oorlog was het voor de Sovjet-elite echter nog makkelijk om het westen te beschuldigen van vijandige handelingen jegens de Sovjet-Unie. De tegenstellingen tussen de beide blokken waren dermate groot, dat het wederzijds wantrouwen groter was dan het wantrouwen van het grote publiek tegenover de eigen elite.
Het vrije kapitalistische westen stond tegenover het onvrije communistische blok. In de ogen van het westen was het een strijd tussen goed en kwaad. De Amerikaanse President Ronald Reagan sprak begin jaren ‘80 bijvoorbeeld van de Sovjet-Unie als ‘The evil Empire’. Het vrije westen stond voor dialoog, politieke vrijheid, persvrijheid, vrijhandel en was geworteld in de christelijke cultuur. In de geopolitiek opzicht voerden machtsrealisme en pragmatisme de boventoon. De wereld was beheersbaar. De Sovjet-Unie daarentegen was totalitair en had een gelijkgeschakelde pers. De grondhouding was atheïstisch en de ideologie was socialistisch. De orthodox christelijke kerk werd alleen uit pragmatische motieven gedoogd. Communisme moest de maakbare wereld veroveren. Er was sprake van een duidelijke scheidslijn tussen het pragmatische westen en de ideologische Sovjet-Unie.
De westerse draai
In onze huidige tijd is het lastiger om zo’n duidelijke scheidslijn te ontwaren. Er is echter wel wat opvallends aan de hand. Het westen is in eigen ogen nog steeds vrij en kapitalistisch. Het is echter een vorm van kapitalisme waarbij de financiële sector en de bovenlaag van de bevolking profiteert en de middenklasse verarmt. Er is sprake van geprivatiseerde winst en gesocialiseerd verlies. Het westen is in ideologische zin ook opgeschoven van conservatief-liberaal en nationalistisch naar sociaalliberaal of sociaaldemocratisch en transnationaal. De radicalere ‘social justice’ ideeën winnen zelfs aan invloed bij de intellectuele en maatschappelijke elite. Inmiddels is het westen ook in grote mate atheïstisch. De protestants-christelijke wortels zijn naar de achtergrond verdwenen. Het geloof in wetenschappelijke vooruitgang is de norm.
Rusland is na de val van het communisme richting democratie en kapitalisme verschoven. Deze ontwikkeling ging echter gepaard met snelle verarming van de bevolking en de toenemende corruptie bij de bestuurlijke elite. Instabiliteit nam toe. Het is ideologisch verschoven van Sovjet-socialistisch en totalitair naar conservatief-christelijk en nationalistisch. De Russische Orthodox christelijke kerk heeft inmiddels een grote invloed in de maatschappij. Rusland ziet wetenschap als een hulpmiddel en niet als doel en wil actief de middenklasse versterken. Natuurlijk regeert Vladimir Poetin met straffe hand en vrijwel onafgebroken sinds 2000, maar zijn stijl is eerder pragmatisch dan ideologisch te noemen.
Omgekeerde wereld
Nemen we beide ontwikkelingen in ogenschouw, dan lijkt er in onze tijd sprake te zijn van een transformatie of rotatie van maatschappijvisie, ideologie en morele opvattingen. De westerse bestuurlijke elite bedient zich van een sociale ideologie en wetenschappelijke vooruitgang om doelstellingen te formuleren. De wereld is volgens deze doctrine maakbaar. De Russische bestuurlijke elite is eerder pragmatisch dan ideologisch en gebruikt wetenschap en cultuur om hun doelen te verwezenlijken. De wereld is volgens deze doctrine beheersbaar. Het lijkt een omgekeerde wereld.
Heeft deze draai effect op de binnenlandse en geopolitieke verhoudingen? Wat we kunnen constateren is dat de Russische bevolking in meerderheid nog steeds pal staat achter het beleid van Poetin. In het westen echter neemt het vertrouwen in de publieke instanties zienderogen af. Er is sprake van een toenemende kloof tussen elite en bevolking. Ook de mondiale geopolitieke spanningen nemen toe. Waar de Sovjet-Unie voorheen toevlucht zocht tot het beschuldigen van het westen van desinformatie, doet het westen dat nu jegens Rusland. Het draait uit op een propagandaoorlog en een oplopend militair conflict dat uiteindelijk geen winnaars kent, maar uitsluitend verliezers.
